Daşkənddə keçirilən Mərkəzi Asiya dövlət başçılarının yeddinci Məşvərət görüşündə baş verən hadisələr, heç bir mübaliğəsiz, bütün Avrasiyanın təhlükəsizlik və iqtisadi memarlığında tektonik dəyişiklik kimi qiymətləndirilə bilər. Azərbaycanın bu formata tamhüquqlu üzv kimi qoşulmasına dair tarixi sazişin imzalanması sadəcə "maraqlar klubu"nun formal genişlənməsi deyil. Bu, Bakıda son illər analitik dairələrdə irəlilədən qeyd olunan yeni geosiyasi reallığın rəsmiləşməsidir. Uzun müddət hipotetik konstruksiya və ya dialoq tərəfdaşlığı kimi mövcud olan "5+1" formulu artıq tamhüquqlu "Altılıq" formatına çevrilib.
Bakı üçün bu addım Türk və daha geniş anlamda Mərkəzi Avrasiya vektorunun illərlə davam edən kristallaşma prosesinin məntiqli yekunu kimi görünür. Əgər əvvəllər "yaxşı qonşuluq" və "mədəni yaxınlıq" anlayışları ön planda idisə, bu gün geoiqtisadi praqmatizmin sərt qanunları və milli təhlükəsizlik imperativləri əsas yer tutur. Siyasi baxımdan alyansın formalaşması artıq başa çatıb və indi qarşımızda son dərəcə mürəkkəb, eyni zamanda inanılmaz dərəcədə perspektivli geostrateji imkanlar xəritəsi açılır.
Konteksti düzgün anlamaq vacibdir. Qlobal idarəetmənin ənənəvi institutları və köhnə hərbi-siyasi bloklar müasir çağırışlar qarşısında getdikcə daha çox inersiya və səmərəsizlik nümayiş etdirir. Dünya iqtisadiyyatının fraqmentasiyası və beynəlxalq hüququn eroziyası fonunda real suverenliyə malik dövlətlər yeni dayaq nöqtələri axtarmağa məcburdurlar. Tarixi yaddaş, ortaq təhlükələr və eyni maraqlar əsasında birləşən Azərbaycan və Mərkəzi Asiya ölkələri məhz belə bir dayaq yaradırlar - artıq böyük geosiyasi oyunların obyekti deyil, müstəqil subyekti olan yeni makroregional klaster.
Yeni ittifaqınəsası, şübhəsiz, logistikadır. Fəqət nəqliyyat dəhlizlərini yalnız yükdaşıma marşrutları kimi görmək ciddi sadələşdirmə olardı. Müasir hibrid reallıqda logistika - suverenliyin qan dövranı sistemidir.
Azərbaycan hadisələrdən irəlidə davranaraq, son illərin qlobal təlatümlərindən xeyli əvvəl gələcəyin infrastrukturuna milyardlarla sərmayə yatırdı. Bakı–Tbilisi–Qars dəmir yolu xəttinin modernləşdirilməsi və genişləndirilməsi, doqquz beynəlxalq hava limanı, regionun ən böyük mülki yük aviaflotunun yaradılması - bunların hamısı Azərbaycanın alternativi olmayan logistik qovşağa çevrilməsini təmin edən vahid zəncirin halqalarıdır.
Burada Mərkəzi Asiya layihələri ilə sinerjini xüsusilə vurğulamaq gərəkdir. Sammitdə müzakirə olunan Çin–Qırğızıstan–Özbəkistan dəmir yolu təşəbbüsü Azərbaycan infrastrukturuna ideal şəkildə inteqrasiya olunur. Biz artıq Lianyungangdan İstanbula, oradan da Avropaya uzanan fasiləsiz logistik xəttin formalaşmasının şahidiyik.
Bu tənlikdə Zəngəzur dəhlizi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Xarici qüvvələrin və regional destruktiv elementlərin prosesi ləngitmək cəhdlərinə baxmayaraq, onun iqtisadi və geosiyasi zəruriliyi Daşkənd görüşünün bütün iştirakçıları üçün aydındır. Azərbaycan Mərkəzi Asiya ölkələrinə açıq dənizlərə və Avropa bazarlarına ən qısa çıxış yolunu təklif edir. Dənizə çıxışı olmayan dövlətlər (landlocked countries) üçün Bakı ilə tərəfdaşlıq iqtisadi yaşamaq və diversifikasiya məsələsidir. Biz tərəfdaşlarımıza Xəzərin və Qafqazın "açarlarını" təqdim edirik, əvəzində isə strateji dərinlik və Asiyanın nəhəng bazarlarına çıxış əldə edirik.
Mövcud geosiyasi reallıqlarda - qlobal təlatümlər və beynəlxalq hüququn eroziyası fonunda - təhlükəsizlik sahəsi türkdilli dünyanın real inteqrasiyasının gizli, lakin əsas təməli kimi çıxış edir. "Hərbi-siyasi arxayınlıq" dövrü, yəni postsovet əlaqələrinin inersiyasına və ya xarici təhlükəsizlik "çətirlərinə" güvənmək mümkün olan zaman artıq birmənalı şəkildə başa çatıb. Bizim makroregion daimi qeyri-sabitlik halqasına düşüb: Yaxın Şərqdəki münaqişələrdən tutmuş, şimal qonşularına qarşı sanksiya təzyiqlərinə və Mərkəzi Asiyanın cənub sərhədlərindən qaynaqlanan təhlükələrədək. Bu şəraitdə milli müdafiə məsələlərini üçüncü dövlətlərə həvalə etmək və ya xarici aktorlardan "zəmanət" gözləmək artıq sadəcə səhv deyil, dövlətçiliyin özünə yönəlmiş ekzistensial risktir.
Bu yeni regional memarlıq tənliyində Azərbaycan "təhlükəsizlik donoru" rolunu oynayır - həm də tarixi miqyasda misilsiz şəkildə. Müstəqilliyini yalnız bəyan edən deyil, onu real güclə təmin edən yeganə postsovet dövləti məhz Azərbaycandır. Ölkəmiz sıfırdan başlayaraq XXI əsrin yüksək texnoloji, çevik və döyüş qabiliyyətli ordusunu qurdu. Tamamilə daxili iqtisadi resurslara və siyasi iradəyə əsaslanaraq, Azərbaycan onilliklər boyu "dondurulmuş" və "həllolunmaz" adlandırılan münaqişəni özü, beynəlxalq vasitəçilərsiz həll etdi, ərazi bütövlüyünü bərpa etdi.
Sammit ərəfəsində qeyd etdiyimiz Qarabağ Qələbəsinin beşinci ildönümü sadəcə təqvim tarixi və ya milli qürur bayramı deyil. Bu, "Azərbaycan modelinin" effektivliyinin - yəni diplomatiyanın dəmir yumruqla dəstəkləndiyi dövlət quruculuğu sisteminin - danılmaz sübutudur.
Bu təcrübə Daşkənd, Astana, Bişkek, Düşənbə və Aşqabad üçün nadir praktiki dəyərə malikdir. Söhbət nəyisə kopyalamaqdan yox, Azərbaycanın müasir şəbəkə-mərkəzli müharibə sahəsində formalaşdırdığı unikal bacarıqları adaptasiya etməkdən gedir. Buraya pilotsuz uçuş aparatlarının incə və koordinasiyalı istifadəsi, real vaxt rejimində kəşfiyyat məlumatlarının inteqrasiyası, dağlıq relyefdə xüsusi təyinatlı qüvvələrin tətbiqi və yüksək dəqiqlikli silahlarla minimal itkilərlə əməliyyat aparmaq bacarığı daxildir.
Bundan başqa, Azərbaycanın hibrid təhdidlərə və informasiya təcavüzünə qarşı mübarizə təcrübəsi, oxşar problemlərlə üzləşən Mərkəzi Asiya ölkələri üçün dərs vəsaitinə çevrilir. Məhz buna görə, 2026–2028-ci illər üçün Regional Təhlükəsizlik Konsepsiyasının və risklər kataloqunun qəbul edilməsi bürokratik addım deyil, vahid müdafiə şüurunun və ümumi təhlükəsizlik perimetrinin formalaşması istiqamətində strateji mərhələdir.
Biz artıq bəyanatlardan praktik mərhələyə keçidi müşahidə edirik: birgə hərbi təlimlər intensivləşir, həssas kəşfiyyat məlumatlarının qapalı mübadiləsi qurulur, müdafiə sənayesi sahəsində əməkdaşlıq dərinləşir. Azərbaycan müdafiə sənayesi artıq idxal əvəzləmə mərhələsini arxada qoyaraq texnoloji baxımdan o səviyyəyə çatıb ki, tərəfdaşlarına real döyüş şəraitində sınaqdan keçmiş məhsullar və həllər təqdim edə bilir. Bu, dünya bazarında heç bir pulla əldə olunmayan "keyfiyyət möhürüdür".
Beləcə, biz sadəcə silah ticarətindən və situativ əməkdaşlıqdan çıxaraq təhlükəsizlik standartlarının unifikasiyasına, birgə istehsal zəncirlərinin və qərargahlararası operativ koordinasiyanın qurulmasına doğru irəliləyirik. Praktik olaraq, hər bir iştirakçının təhlükəsizliyi digərlərinin gücü və dəstəyi ilə təmin olunan yeni sistemin təməli qoyulur.
Sammitin ən mühüm və prinsipial nəticəsi əməkdaşlıq formatının institusionallaşma meyillərinin aydın görünməsidir. Özbəkistan tərəfindən irəli sürülən və Bakı tərəfindən fəal şəkildə dəstəklənən "Mərkəzi Asiya Birliyi"nin yaradılması ideyası, gələcəkdə bu formatın vahid strateji regional təşkilata çevrilməsi perspektivi ilə birlikdə, artıq bəyanatlardan yetkin siyasi niyyətlər mərhələsinə keçidin göstəricisidir.
Daimi Katibliyin və Ağsaqqallar Şurasının təsis edilməsi burada həlledici rol oynayır. Bu mexanizmlər dövlətlərarası əlaqələri "ad hoc", yəni epizodik görüşlər rejimindən çıxarıb, sistemli diplomatik və idarəetmə strukturlarına çevirir, region üçün "institusional yaddaş" yaradır.
Azərbaycan üçün bu dəyişikliklər real diplomatik sıçrayış deməkdir. Bakı artıq sadəcə "dəniz o taydakı qonşu" deyil, yeni regional memarlığın həmmüəllifinə çevrilir. Müstəqil xarici siyasət kursunu ardıcıl şəkildə qoruyaraq və dünya gücləri arasında çevik manevr bacarığını nümayiş etdirərək, Azərbaycan bu quruma diplomatiyanın diversifikasiyası üzrə özünəməxsus təcrübəsini gətirir. Əslində, ölkəmiz göstərir ki, orta gücə malik dövlət necə böyük dövlətlər qarşısında öz milli maraqlarını sərt şəkildə müdafiə edə, suverenliyini qoruyub saxlaya və vassallığa çevrilmədən müstəqil qala bilər.
Bu təcrübə Mərkəzi Asiya ölkələrini müxtəlif qlobal aktorların geosiyasi çəkişməsinə cəlb etmə cəhdləri fonunda kritik əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycanın bu formata qoşulması region daxilində daxili tarazlıq yaradır. Yeni konfiqurasiya artıq "C5+1" modelindəki kimi beşliklə xarici hegemon arasında münasibət deyil, altı bərabərhüquqlu tərəfdaşın söhbətidir.
Beləliklə, artıq öz siyasi-iqtisadi subyektivliyinə malik, özünütəmin edən regional klaster formalaşır. Azərbaycanın inteqrasiyası okeana çıxışı olmayan bu regionu Cənubi Qafqaz vasitəsilə qlobal bazarlara bağlayır, Xəzər dənizini ayırıcı baryerdən birləşdirici halqaya çevirir. Bu isə iştirakçı dövlətlərə bir-birinə söykənərək, ortaq maraqlar əsasında vahid cəbhə ilə çıxış etməyə, beynəlxalq arenada mövqelərini çoxqat gücləndirməyə imkan yaradır.
Geoiqtisadiyyat və ekologiya məsələlərini kənarda saxlamaq mümkün deyil. Qarşılıqlı ticarət və investisiyalar - siyasi razılaşmaları birləşdirən sementdir. Formatın "Altılıq" səviyyəsinə yüksəlməsi qarşılıqlı investisiyalar üçün yeni qapılar açır. Energetika, inşaat və texnologiyalar sahəsində ciddi kapital və təcrübə toplayan Azərbaycan şirkətləri Mərkəzi Asiya bazarlarına fəal şəkildə daxil olmağa hazırdır. Eyni zamanda, biz də region ölkələrinin sərmayədarları üçün açığıq - xüsusilə Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda yaradılan azad sahibkarlıq zonalarında.
Kritik əhəmiyyət daşıyan digər istiqamət isə "su diplomatiyası" və ekologiyadır. Su resurslarının çatışmazlığı və iqlim dəyişikliyi problemi Mərkəzi Asiya üçün ekzistensial xarakter daşıyır. Azərbaycan su ehtiyatlarının idarə olunması sahəsində qabaqcıl texnologiyalara malikdir və "yaşıl enerji"nin tətbiqində fəal şəkildə irəliləyir. Bu sahədə genişmiqyaslı ekoloji layihələrin reallaşdırılmasında tərəfdaş olmağa tam hazırdır. Suya qənaət edən texnologiyaların birgə maliyyələşdirilməsi və tətbiqi - məhz o sahədir ki, burada praqmatizm humanizmlə qovuşur.
Enerji sahəsində səylərin birləşdirilməsi - karbohidrogenlərin tranziti, svop əməliyyatları, Xəzər dənizinin dibi ilə Avropaya "yaşıl enerji" ötürmək üçün kabel xətlərinin çəkilməsi - regionu qlobal enerji anbarına çevirir. Bu, dünya bazarında etibarsız və dəyişkən mənbələrə alternativ, sabit enerji mərkəzinin formalaşması deməkdir.
Nəticə etibarilə demək olar ki, Azərbaycan və Mərkəzi Asiya ölkələri artıq sadəcə Şərqlə Qərb arasında "körpü" deyil. Körpü - başqalarının üzərindən keçdiyi passiv konstruksiyadır. Biz isə qərarların qəbul olunduğu mərkəzə, strateji düyünə çevrilirik.
Azərbaycanın bu formata rəsmi şəkildə qoşulması ilə həmin "halqa" tamamlanır və möhkəm zəncir yaranır. Böyük İpək Yolunun tarixi reallıqları bu gün muzey eksponatı kimi deyil, optik-fiber kabellər, yüksək sürətli dəmir yolları və boru kəmərləri şəklində geri qayıdır.
Azərbaycanın Mərkəzi Asiya formatına inteqrasiyası digər beynəlxalq platformalarda (istər ŞƏT, istərsə də Avroatlantik strukturlar çərçivəsində) yaranan müvəqqəti fasilələri tam şəkildə kompensasiya edir. Çünki bu məkan - bizim evimiz, bizim sivilizasiya kodumuzdur.
"Geosiyasi Altılıq" XXI əsrdə subyektivlik iddiasıdır. Bu ittifaq "böyük qardaş" diktəsinə deyil, praqmatizmə, suverenliyə qarşılıqlı hörmətə və anlayışa əsaslanır. Çünki qlobal siyasət okeanında sağ qalmaq və inkişaf etmək yalnız eyni qayıqda mümkündür.
Və bu qayıq indi iki etibarlı avara malikdir: biri Xəzərin, digəri Tyan-Şanın tərəfində.
Azərbaycan öz seçimini etdi və bu seçim qardaşlarımız tərəfindən birmənalı şəkildə qəbul olundu.
