Dünyada hər şey spiral şəklində inkişaf edir və eyni zamanda, tarixin dərslərinin qaçılmaz təkrarı bizə qarşıda gözlənilən tektonik dəyişiklikləri tam dərk etmək imkanı verir ki, bu gün dünya siyasətçilərindən heç birinin dəqiq proqnozlaşdırmağa cəsarət etməsi mümkün deyil. Mümkün variantları təsəvvür etmək olar, amma hər şeyin dəqiq necə olacağını heç kim bilmir.
Belə bir zaman spiralına misal olaraq 1943-cü ildə Tehran hadisələri yada düşür: təkcə İkinci Dünya müharibəsinin gedişatına deyil, həm də müharibədən sonrakı bütün dünyaya təsir edən məsələlərlə əlaqədar olaraq üç dövlətin - Amerika, Böyük Britaniya və SSRİ-nin başçıları strateji məsələlərin həlli üçün bir araya gəldilər. Heç kimə sirr deyil ki, müharibə başa çatdıqdan sonra Avropa, eləcə də Asiya bir daha heç vaxt əvvəlki kimi olmayacaqdı, dövlətlərin sərhədləri, eləcə də bir çox ölkələrə təsir mərkəzləri də dəyişdi.
Bu gün gözümüzün qabağında dünyada praktiki olaraq eyni proseslər gedir və “heç vaxt əvvəlki kimi olmayacaq” ifadəsi bütün informasiya platformalarında hər kəs tərəfindən səslənir. Geridönməz dəyişikliklər prosesi isə hər gün davam edir... Və Şərq, Yaxın Şərq, bu gün bizim ümumi, böyük dünyamızda dönməz dəyişikliklərin aydın və parlaq göstəricilərindən biridir.
Bu məsələləri daha yaxşı başa düşmək üçün hazırda İraq Nazirlər Komitəsində siyasi məhbuslar üzrə hüquq müşaviri vəzifəsini tutan cənab Əli Zeynalla əlaqə saxlamaq qərarına gəldik.
Qeyd:
Əli Zeynal İraqda yaşayan türkməndir. Səddam Hüseynin dövründə o, Əbu-Qreyb həbsxanasında siyasi məhbuslar kamerasında uzun illər keçirib. Bundan əvvəl o, 8 ay “qırmızı otaq” kimi tanınan edam otağında istintaq altında olub. Orada insanlığa sığmayan işgəncə və təhqirlərdən istifadə olunurdu. Çoxları bu işgəncələrə tab gətirə bilməyib öldü, Əli Zeynal sağ qaldı.
Onun həbsinə səbəb Turan ideyalarını yayması olub. Səddam Hüseyn ölkənin milli ideyasını elan edərək bildirirdi ki, İraqda cəmi iki böyük xalq var - ərəblər və kürdlər və o, heç bir türkməni görmürdü.
Daha sonra Əli bəy İraqın daxili pasportundan istifadə edərək sənədsiz Türkiyəyə qaçıb. O, türk-türkmən kimi ölkəyə buraxılıb. Ankarada Qazi Universitetinə daxil olub, təqaüdə layiq görülüb və yataqxanaya yerləşdirilib. Universiteti İslam tarixi üzrə mütəxəssis kimi bitirib. Uzun müddət sonra İraqa qayıdaraq Kərkük Universitetinə daxil olub, Beynəlxalq hüquq fakültəsini bitirib. Ailəlidir, iki övladı var.
Beləliklə:
- Əli bəy, Suriyada Bəşər Əsəd rejiminin süqutu ilə bağlı bu gün Yaxın Şərq regionunda nələr baş verir?
- Əvvəla, biz ölkədə 60 ildən artıq hakimiyyətdə olan Bəəs Partiyası rejiminin tamamilə süqutunun şahidi oluruq. Bundan əlavə, 2003-cü ildə ABŞ-ın İraqa müdaxiləsindən sonra İranın qəbul etdiyi “Müqavimət oxu” adlandırılan siyasətə də ciddi zərbə vuruldu. Bu çoxşaxəli strategiya İran ordusu və kəşfiyyat xidmətləri tərəfindən hazırlanıb. Burada əsas vurğunun hərbi aspekt olmasına baxmayaraq, iqtisadiyyat, mədəniyyət, din kimi sahələr də var idi.
Fikrimcə, İran Suriyaya bərpası mümkün olmayan ziyan vurub ki, bu da İranın əhəmiyyətli iqtisadi və hərbi sərmayələri sayəsində 24 il ərzində “Müqavimət oxu” siyasətinin əsas elementi olub. İranın bölgədəki siyasəti İraq, Livan, Yəmən, Bəhreyn kimi ölkələrin gələcəyinə mənfi təsir göstərir. Beləliklə, Bəşər Əsədin devrilməsi təkcə İranın Suriyadakı mövcudluğuna təsir etmir, həm də İranın “Müqavimət oxu”nun bir hissəsi olan digər ölkələrdəki maraqlarına ciddi zərbə vurur.
- Adama bəzən elə gəlir ki, dünyada sabitliyin pozulması həmişə Yaxın Şərqdən başlayır...
- Mən sizinlə razıyam, kənardan belə görünə bilər ki, Yaxın Şərq aktiv vulkanın kraterində yerləşir. Böhranlar, müharibələr, xalq üsyanları, qonşu ölkələrə yayılan hərbi çevrilişlər, yerli sakinlərin gündəlik həyatının bir hissəsinə çevrilmiş siyasi sui-qəsdlər və digər həyati təhlükəsi olan hadisələr bu regionda adi hadisələrə çevrilib. Gəlin bu məsələyə daha ətraflı yanaşaq: regionumuzda daim mövcud olan gərginlik necə və kimlər tərəfindən idarə olunur? Bəziləri hesab edir ki, qeyri-sabitliyin əsas səbəbləri siyasi və iqtisadi inkişaf problemləri, xüsusən də elmi və texnoloji artımla bağlıdır. Digərləri deyirlər ki, problem regionun ölkələr arasında rəqabət mərkəzinə çevrilməsi, Yaxın Şərqi beynəlxalq münaqişələr meydanına və Şərqlə Qərb arasında rəqabət məkanına çevirməsidir. Sonra mövcud tarixi vəziyyət nəticəsində bu yarışmanın nəticələri dəyişir. Və sonsuz mübarizə, mübarizə...
Bu gün Yaxın Şərq yenidən cazibə və qütbləşmə mərkəzinə çevrilərək, burada münaqişələri və müharibələri daha da qızışdırıb. Müstəmləkəçilik hərəkatları ölkələrin etnik və dini bölünməsinə töhfə verdiyi üçün regionun qeyri-sabitliyinə səbəb olan amillər siyahısından kənarda qala bilməz. Bütün bunları İraq, Suriya və Livandakı müharibələrin nümunələrində çox gözəl görə bilərik. Ümumiyyətlə, bu qeyri-sabitlik elementi əksər ərəb dövlətlərində mövcuddur və ən kiçik qığılcımda bütün bunlar bu ölkələrin hər hansı birində böyük yanğına səbəb olur. Problem ondadır ki, müstəmləkəçiliyin region ölkələrindən qovulması sabitliyə gətirib çıxarmadı.
Müstəmləkəçilərin yerini alan azadlıq və müstəqillik hərəkatlarının əksəriyyətinin proqramlarında müasir dövlətin yaradılması üçün zəruri olan sivil, demokratik əsaslar yox idi. Bunun əvəzinə Yaxın Şərqin siyasi quruluşu hərbi, kazarma-mühafizəkar bürokratik sistemlərə, qəbilə və ya məzhəb birliklərinə, fürsətçi “mülki” strukturlara, hərəkatlara və s. istinad edirdi. Yaxın Şərqdəki qeyri-sabitlik məsələsində ideoloji aspekti də nəzərdən qaçırmaq olmaz. Nümunə olaraq sizə sahəsi bir kvadrat kilometrdən çox olmayan Yerusəlim şəhərini verəcəyəm. Üç dinin şəhəri olan, risalət beşiyi və peyğəmbərlərin sığınacağı sayılan şəhər bu gün İsrail tərəfindən parçalanır ki, bu da təbii, bölgədəki vəziyyəti xeyli çətinləşdirir.
- Sizcə, İranı siyasi və iqtisadi aspektlərdə gələcək nə gözləyir?
- İran güclü və zəngin dövlətdir. Və onun əsas gücü daxildə həyat fəaliyyəti üçün demək olar ki, hər şeyi istehsal etməsidir. Amma son illərdə qlobal böhran İslam Respublikasının iqtisadiyyatına ciddi təsir edib. Burada həm xarici, həm də daxili faktorlar bir-birinə qarışıb: beynəlxalq sanksiyalar (ölkə İslam Respublikası yaranandan bəri bu sanksiyalara məruz qalır – red.), eləcə də milli iqtisadiyyatda iqtisadi və struktur disbalansı. Bu problemlər birbaşa olaraq insanların həyat keyfiyyətinə təsir edir, cəmiyyətdə böyük narazılıq yaradır.
2003-cü ildə Səddam Hüseyn rejiminin süqutundan sonra İraq İranın virtual nəzarətinə keçdi və bu, ölkədəki siyasi və iqtisadi vəziyyəti böyük ölçüdə müəyyən etdi. Və sonra İranın ideoloji və siyasi gücü “Müqavimət oxu” doktrinasının elanından sonra artmağa başladı. Amma yuxarıda dediyim kimi, Suriyanın süqutundan sonra İran durmadan öz mövqelərini itirir və hesab edirəm ki, artıq bu ilin may ayında İranla bağlı çox maraqlı şeylərin şahidi olacağıq.
- Əli bəy, Kərkükdə yerli hakimiyyət seçkilərini necə qiymətləndirirsiniz? Necə oldu ki, şəhərin idarəçiliyi əsasən kürd parlamentinin üzvlərinin əlinə keçdi?
- Kərkük Valilik Şurasına seçkilərə gəlincə, 2005-ci ildən bəri Kərkükün tərkib hissələri, xüsusən də Amerikanın İraqı işğalından sonra şəhəri ələ keçirən kürd qruplaşmaları arasında daxili qarşıdurmalar səbəbindən yerli seçkilər keçirilmir. İraqda 2003-cü ildə üç seçki keçirilsə də, Kərkük əyaləti kürd peşmərgələrinə verilib və Kərkük əvvəllər mübahisəli vilayət olduğundan İraq Konstitusiyasının 140-cı maddəsinə uyğun olaraq bölgədə seçkilər keçirilməyib. Kürdlər 2007-ci ildə bu maddənin qüvvədən düşməsinə baxmayaraq, maddənin qüvvədə qalması barədə mübahisə etməkdə davam edirlər. Bu maddədə Kürdüstan bölgəsinin öz konstitusiya hüququ olduğu bildirilir və bu maddədə də Kərkük şəhərinin Kürdüstana daxil olması seçkilərin keçirilməməsinin səbəblərindən biri kimi göstərilir.
Kərkük Bağdaddan 298 kilometr şimalda yerləşir və son rəsmi məlumatlara görə, vilayətin əhalisi etnik və dini azlıqlar da daxil olmaqla, təxminən 1,6 milyon nəfərdir. İraqın digər əyalətləri arasında Kərkük təkcə Konstitusiyanın 140-cı maddəsinə əsasən Bağdad və Ərbil arasında mübahisəli ərazi olduğu üçün deyil, həm də İraqın altı ən böyük neft və qaz yatağına ev sahibliyi etdiyinə görə diqqəti cəlb edir və bu, onu mühüm iqtisadi mərkəzə çevirir.
18 dekabr 2023-cü il tarixli Yerli Şuralar Aktına uyğun olaraq, 2003-cü ildə Amerikanın işğalından sonra keçirilən parlament seçkilərini xatırladan qubernatorlar üçün yerli seçkilərin keçirilməsi qərara alınıb - 2003-cü ildə İraqın Nahl vadisində. (Nahl vadisi assurların kompakt məskənidir. İraq Kürdüstanında kürd muxtariyyəti yaranandan bəri Nahlda kürdlərlə assuriyalılar arasında kəskin qarşıdurma yaranıb - red.). Ali Komissarın müşahidəçilərinin seçki prosesini müşahidə edə bilməməsi səbəbindən qanun pozuntuları və ədalətsizlik özünü büruzə verib.
Seçkilərin saxta pərdə altında keçirilməsi qərarından sonra Müstəqil Maarifləndirmə Komissiyası deyilən qurum yaradıldı, lakin siyasi təzyiqlərə görə müstəqil deyildi. Seçkilər 2023-cü il dekabrın 18-də keçirildi və nəticələr fəlakətli oldu. Kürdlər 7, ərəblər 6, türkmənlər 2 yer aldı. Bu nəticələr ona gətirib çıxarıb ki, tərəflər arasında razılıq əldə olunmadığından, 8 aydan artıqdır Qubernatorluq Şurası formalaşmayıb. Hətta bəzi kürd və ərəb qaliblər Bağdaddakı “Rəşid” otelində bayramda görüşdükdən və türkmənlərin dəvət edilməməsinə baxmayaraq, əyalət şurasının iclası elan olundu. Seçkilərin nəticələri masada qaldı. Türkmənlərin haqlı tələbləri pozulduğu müddətcə bu məsələ həll olunmayacaq.
Demokrat Partiyasının 3 ərəb və 2 kürd üzvünün də iclasda iştirak etməməsi seçkilərin bölgə hökuməti və türkmənlər arasında bəzi satqınlar tərəfindən idarə edildiyini göstərir. İraq türkmənlərinin maraqlarını təmsil edən yeganə qurum olan İraq Türkmən Cəbhəsi Kərküklə bağlı bu sövdələşməni qəbul etməyib və administrasiyaya şikayət ərizəsi yazaraq, razılaşmadığını bildirib. “Rəşid” otelində həyata keçirilən bu hökumət sui-qəsdi qəbuledilməz hesab edilib. Bununla belə, Qubernatorluq Şurası yaradılıb, onu Kürdüstan Vətənpərvərlər Birliyi Partiyasından olan kürd vali idarə edir və şuraya sədrlik ərəblərə verilib.
Digər məsələlərlə yanaşı, Türkmən cəmiyyətinin üzvlərindən Yavuz Həmid də Türkmən Cəbhəsi ilə məsləhətləşmədən bu qərarla razılaşdı. Bundan sonra Türkmən Cəbhəsinin ümumi yığıncağında Yavuz Həmidin cəbhədən qovulması və türkmən davasına xain elan edilməsi qərara alındı. Türkiyə mətbuatında isə Yavuz Həmid PKK tərəfdarı adlandırıldı.
- Bir müddət əvvəl media məkanı Amerika qoşunlarının İraqdan çıxarılması ilə bağlı fikirlərlə dolu idi. Sizcə, bu, nə vaxt baş verəcək?
- Bu suala cavab vermək üçün xatırlayaq ki, Amerika İraqı ələ keçirmək planlarını 1950-60-cı illərdən başlayaraq inkişaf etdirib, ancaq 2003-cü ildə həyata keçirib. Görün Amerika neçə ildir öz məqsədinə doğru irəliləyir. Və əvvəldən hər şey onların planı üzrə getdi. İran-İraq müharibəsi amerikalıların işi idi, sonra Küveytlə müharibə, sonra Şimali İraq bölündü, cənubda isə İraq Hərbi Hava Qüvvələrinin uçuşları tamamilə qadağan edildi. Bir sözlə, amerikalılar öz strateji planları sayəsində bu regionda, bütövlükdə ölkəmizdə tam hökmranlıq ediblər. Onlar İran körfəzində möhkəmlənərək bu neftlə zəngin regionun tam hüquqlu nəzarətçiləri oldular. Nəticədə əldə edilən bütün mənfəətlə İraq nefti də onların nəzarətindədir. Amerika qoşunlarının bu gün İraqdan çıxarıldığına dair təminatlara baxmayaraq, bütün İran körfəzi regionu onların əlindədir. Mövcud vəziyyət göstərir ki, Amerika İraqı tərk etmək niyyətində deyil.
Bölgəmizdə baş verən hazırkı dəyişikliklər sadəcə olaraq heyrətamizdir - Mişel Aun Livanda bu yaxınlarda hakimiyyətə gəlib. Livan Prezidenti postu iki ildir ki, boş idi. Aunun namizədliyini ölkənin xristian partiyasının lideri Süleyman Franje dəstəkləyib. Beləliklə, bu hadisə İranın son dövrlərdə, o vaxtdan bəri Livan Prezidenti, ordunun Baş komandanı, general, katolik maronitinin başına gələn uğursuzluqlar silsiləsinin təbii davamı oldu.
Suriyada Bəşər Əsədin gedişi ilə bu dəqiqə yeni hökumət də yaradılıb, lakin Amerikanın da buradan getməsi ehtimalı azdır. 2003-cü ildə Amerika İraqa girəndə bəyan etdi ki, diktator Səddamı devirməklə Baas Partiyasına son qoyacaq və İraqa demokratiya gətirəcək. Təəssüf hissi ilə qeyd etməliyəm ki, bu gün nə Səddam, nə də Baas olsa da, biz hələ də nə siyasi, nə də iqtisadi baxımdan demokratik ölkə olmuşuq. 2008-ci ildə Amerika qoşunlarının 2011-ci ildə İraqdan çıxarılmasına dair saziş imzalanıb. 2011-ci ildə Amerika qoşunlarının çıxarılmasına başlanmış kimi görünürdü, lakin İraq silahlı qüvvələrinə təlim keçmək üçün kiçik bir kontingent qaldı.
Lakin 2014-cü ildən regionda yayılan və 2017-ci ilə qədər davam edən İŞİD terror təşkilatının qüvvələrinə qarşı mübarizə aparmaq üçün 2014-cü ildə Amerika qoşun kontingenti bərpa edilib. Bildiyimə görə, Amerika qoşunlarının tam çıxarılmasının iki mərhələdə planlaşdırıldığı bir razılaşma var: birincisi 2025-ci ilin sentyabrında, ikincisi 2026-cı ilin sonunda. Bu sənəd əsasında əlavə qərarlar qəbul edilməli idi. Amma məlum hadisələr Qəzzada baş verdiyi üçün onlar heç vaxt qəbul olunmayıb. Hazırda Qəzzada bildiyimiz kimi döyüşlər dayanmış kimi görünür. Amma bu, sadəcə sözdür, heç kim dəqiq heç nə bilmir, iki tərəf arasında mübarizə davam edir. Bununla bağlı eşitdiyimiz tək şey girovların dəyişdirilməsidir. Maraqlıdır, girovlar nə vaxt gedəcək, növbəti addım necə olacaq? İsrail Qəzzanı tərk edəcəkmi?
İraqın geosiyasi mövqeyi çox mühüm yerdədir - Suriya, Səudiyyə Ərəbistanı, Küveyt, İordaniya, İranla həmsərhəddir. İraqın cənub-şərqi İran körfəzinin suları ilə yuyulur və bu, Amerika üçün ən vacib strateji istiqamətdir. Gördüyüm kimi, bu kontekstdə Amerika İraqı heç vaxt tərk etməyəcək, əks halda İran və Rusiya dərhal bu bölgəni ələ keçirəcək. Hər şeylə yanaşı, nəhəng neft və qaz yataqları ölkəmizi çox mühüm strateji obyektə çevirir. Beləliklə, yaxın gələcəkdə Amerika qoşunlarının tamamilə çıxarılması gözlənilmir.
Mələk Vəlizadə,
AYNA-ZERKALO
