Çinin Tianjin şəhərində keçirilən Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının zirvə toplantısı sadəcə diplomatik tədbir yox, yeni dünyanın konturlarını cızan tarixi məqam kimi yadda qalır. Bu sammit miqyasına, simvolikasına və təqdim etdiyi siyasi mesajlara görə təşkilatın bütün keçmişini kölgədə qoydu.
Əgər əvvəllər ŞƏT görüşləri regional təhlükəsizlik və əməkdaşlıq məsələlərinin müzakirə meydanı kimi qəbul olunurdusa, bu dəfə tribunal qlobal xarakter aldı - bəşəriyyətin sabahı, dünya düzəninin gələcək arxitekturası buradan müzakirə olundu. Tianjin artıq sadəcə danışıqlar məkanı deyil, postqərb çoxqütblü düzənin rəsmi başlanğıc nöqtəsi kimi tarixi status qazandı.
Sammitin ab-havasını təsvir etmək üçün ən güclü metafora böyük orkestrdir: hər bir ölkə öz alətində səsini ucaldırdı, amma ritmi və ahəngi müəyyənləşdirən dirijor Çin idi. Zirvəni açan Çin lideri Si Cinpin “ədalətli və dayanıqlı beynəlxalq düzən” çağırışı ilə çıxış edərək bəyan etdi ki, “təkqütblü diktat dövrü artıq geridə qalıb”. Bu sözlər zalda gurultulu alqışla qarşılandı, çünki Avrasiya dövlətlərinin əksəriyyəti çoxdan özgə oyunlarının və sanksiya müharibələrinin girovu olmaqdan yorulmuşdu.
Tianjində səslənən bu bəyanatlar təkcə diplomatik protokolun bir hissəsi yox, qlobal siyasətin istiqamətini dəyişən siqnal oldu.
Sammitin nəticələri yeni əməkdaşlıq okeanına çıxan gəmilər kimi oldu.
Toplantıda 24 sənəd imzalandı. Əsas sənəd - “Tianjin Bəyannaməsi” - ŞƏT-in 2035-ci ilə qədər inkişaf məqsədlərini müəyyənləşdirir. Burada bir neçə istiqamətə xüsusi diqqət ayrılıb: iqtisadiyyat və ticarət - ŞƏT inkişaf bankının yaradılması, enerji platformasının işə salınması, milli valyutalarda hesablaşmaların genişlənməsi; texnologiya və gələcək - ŞƏT Süni İntellekt Mərkəzinin təsisi, rəqəmsallaşma üzrə ortaq layihələr, BeiDou naviqasiya sisteminin üzv ölkələrə açılması; enerji və ekoloji - yaşıl keçid sazişi, bərpa olunan enerji mənbələrinin inkişafı; təhlükəsizlik - terrorizmə, kibertəhlükələrə və transmilli cinayətkarlığa qarşı mübarizə mexanizmlərinin gücləndirilməsi.
Bu addımlar göstərir ki, ŞƏT artıq klassik “təhlükəsizlik klubu” çərçivəsindən çıxaraq tamhüquqlu inteqrasiya layihəsinə çevrilir. Əvvəllər sadəcə regional risklərin müzakirə olunduğu forum idisə, indi bankları, texnoloji alyansları və enerji layihələri ilə real əməkdaşlıq infrastrukturu formalaşdırır.
ŞƏT dünya siyasətinin sularına buraxılan böyük bir gəmi kimi çıxış edir. Onun gövdəsi müxtəlif ölkələrin poladından yığılıb, yelkənləri isə yeni ideyaların küləkləri ilə doludur.
Çin üçün bu sammit özünütəsdiq anına çevrildi. Si Cinpin və onun administrasiyası Tianjini yeni dünyanın paytaxtı kimi göstərmək üçün hər şeyi etdi. “ŞƏT plus” formatında keçirilən genişləndirilmiş toplantıda 20-dən çox lider və beynəlxalq təşkilat iştirak etdi. Bu təkcə üzv dövlətlər deyildi, həm də Fars körfəzi, Afrika və Latın Amerikası ölkələrindən dəvət olunan tərəfdaşlar idi.
Mesaj sadə idi: Çin ətrafında istənilən Qərb alyansına bərabər gücə malik blok yarada bilir. NATO-nun böhranı və ABŞ-ın ticarət müharibələri fonunda Pekinin təşəbbüsü daha çevik və “hamı üçün fayda” prinsipi üzərində qurulmuş alternativ kimi görünür.
Bu kontekstdə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin səfəri xüsusi önəmə malikdir.
Onun sammitdə iştirakı və keçirdiyi görüşlər Bakını yeni Avrasiya şəbəkəsinin əsas qovşaqlarından birinə çevirdi.
Prezident İlham Əliyev Çin Enerji Mühəndislik Korporasiyası, "Sichuan Sunsync Photovoltaic Technology", "China Electronics Technology Group Corporation" (CETC) və "China Communications Construction Company" (CCCC) rəhbərləri ilə görüşdü. Danışıqların mövzusu artıq gələcək deyil, bu günün reallığı idi: bərpa olunan enerji, rəqəmsal iqtisadiyyat, kibertəhlükəsizlik, nəqliyyat və şəhər infrastrukturunun qurulması.
Bu layihələrin hər biri sadəcə biznes deyil, Azərbaycanın gələcəyinin bünövrəsinə qoyulan kərpicdir.
“Yaşıl” enerji keçidi ölkənin karbohidrogenlərdən asılılığını azaldacaq, rəqəmsallaşma dövlət institutlarını gücləndirəcək, Bakı limanı və şəhər metropoliteninin inkişaf etdirilərək genişləndirilməsi isə ölkəni yeni axınların keçdiyi qovşağa çevirəcək. Azərbaycan Şərqlə Qərbi, Şimalla Cənubu birləşdirən halqadır. Orta Dəhliz yaxın illərdə Suez kanalı və ya Transsibir magistralı ilə müqayisə oluna biləcək nəqliyyat arteriyasına çevrilə bilər. İqtisadi məntiq sadədir: Çindən Avropaya konteyner daşınması Rusiya üzərindən 30–35 gün, Süveyş kanalı ilə 40–45 gün, Azərbaycan və Xəzər üzərindən isə cəmi 12–15 gün çəkir.
Fərq göz qabağındadır: vaxt üç dəfəyə qədər qısalır. Şirkətlər üçün hər həftəlik gecikmənin milyonlarla dollara başa gəldiyi şəraitdə bu amil Azərbaycanı qlobal təchizat zəncirlərinin əsas halqasına çevirir. Buradakı metafora belədir: Bakı Avrasiyanın “nəbzi” olur - materikin bir ucundan o birinə ticarət axınlarını ötürən ürək.
Lakin Azərbaycanın bu rolu vakuumda deyil. Avrasiya xəritəsində nəhənglərin maraqları toqquşur: Çin “Bir kəmər, bir yol” layihəsini irəli aparır; Rusiya ənənəvi tranzit marşrutlarına nəzarəti saxlamağa çalışır; ABŞ TRIPP təşəbbüsü ilə Zəngəzur dəhlizinə daxil olaraq Moskva və Tehranın təsirini zəiflətməyə cəhd edir; Türkiyə dəhlizi “türk körpüsü” kimi görür; İran isə onu öz tranzit inhisarına təhdid hesab edir.
Tianjin sammiti aydın göstərdi ki, Azərbaycanın qarşısında bütöv imkanlar palitrası açılır. Energetika sahəsində Çin investisiyalarının yaxın 5 ildə Günəş və külək layihələrinə 2 milyard dollardan artıq çatacağı gözlənilir.
Nəqliyyatda Ələt Bakı limanının ikinci mərhələsi onun gücünü illik 25 milyon ton yükə qədər artıracaq.
Rəqəmsallaşmada CETC ilə kibertəhlükəsizlik sahəsində ortaq layihələr Azərbaycanın regionda rəqəmsal dayanıqlılıq baxımından ilk onluğa daxil olmasına şərait yaradacaq. Amma çağırışlar da az deyil: Rusiya və İran rəqabəti, qlobal iqtisadi artımın zəifləməsi təhlükəsi, ABŞ-dan gələn texnoloji təzyiq.
Metaforik müstəvidə Azərbaycan ŞƏT orkestrində skripkadır. Skripka ən gur səslənən alət olmasa da, məhz onun verdiyi melodiyasız simfoniya ahəngini itirər. Bakı bu böyük orkestrdə Çin, Türkiyə, Rusiya, Pakistan səslərini birləşdirən bağlayıcı rol oynayır. Əgər bu melodiya inamla və aydın şəkildə səslənsə, orkestr vahid ritmdə ifa edəcək.
Azərbaycan Prezidentinin Çinə səfəri və ŞƏT sammitində iştirakı sadəcə diplomatik təqvim hadisəsi deyildi.
Bu, Azərbaycanın özünü ticarət, texnologiya və diplomatiya dünyasının mərkəzi kimi mövqeləndirdiyi gələcəyə atılan addım idi. Tarix bu səfəri Avrasiya şahmat taxtasında yeni fiqurun - artıq təkcə özü üçün deyil, bütün oyunun harmoniyası üçün oynayan Azərbaycanın - meydana çıxışı kimi yadda saxlayacaq
Sammitin əhəmiyyətini anlamaq üçün daha geniş panoramaya baxmaq lazımdır.
2025-ci ildə ŞƏT artıq regional klub deyil, planet əhalisinin yarısından çoxunu və dünya ÜDM-nin təxminən 30 faizini birləşdirən quruma çevrilib.
ŞƏT ölkələrinin və tərəfdaşlarının birgə iqtisadiyyatı 45 trilyon dollar təşkil edir ki, bu da ABŞ və Avropa İttifaqının birgə göstəricisinə bərabərdir. Enerji potensialı da nəhəngdir: dünyadakı qaz ehtiyatlarının 40 faizdən çoxu və neftin 25 faizi bilavasitə ŞƏT məkanında yerləşir. Tianjin sammiti bu reallığı “yeni ədalətli düzən” bəyannaməsi ilə möhkəmləndirdi. Sənəddə “maneəsiz ticarətin genişləndirilməsi” və “siyasi motivli sanksiyalardan imtina” zərurəti xüsusi vurğulanır. Bu isə Vaşinqton və Brüssələ ünvanlanan açıq mesajdır.
Son üç ildə Çin–Qazaxıstan–Xəzər–Azərbaycan–Gürcüstan–Türkiyə marşrutu üzrə yük axını demək olar ki, üç dəfə artıb. 2022-ci ildə 1,7 milyon ton, 2023-də 3,2 milyon ton, 2024-də isə artıq 6 milyon tondan çox yük daşınıb. Proqnozlara görə, 2030-cu ildə bu rəqəm 20 milyon tona çatacaq ki, bu da Asiya ilə Avropa arasında konteyner daşımaları üçün Suez kanalının yük dövriyyəsinə yaxındır.
Burada Azərbaycanın rolu həlledicidir: Ələt limanı modernləşmənin ikinci mərhələsindən sonra illik 25 milyon ton yüku qəbul edə biləcək; Bakı–Tbilisi–Qars dəmir yolu artıq 5 milyon ton keçid gücünə çatıb və yaxın illərdə 10 milyon tona qədər artırılacaq; Zəngəzur dəhlizi isə Naxçıvanla, deməli, Türkiyə ilə birbaşa əlaqə yaradacaq. Buradakı metafora da açıqdır: Azərbaycan Avrasiyanın “qan damarına” çevrilir - bu damar vasitəsilə enerji, mallar, texnologiyalar və hətta siyasi etimad dövr edir.
Çinlə əməkdaşlıq ölkəyə ciddi iqtisadi dividendlər vəd edir. "Energy China" yaxın beş ildə günəş elektrik stansiyalarına 800 milyon dollara qədər sərmayə yatırmağa hazırdır. "Sichuan Sunsync Photovoltaic" Azərbaycanda illik 1 QVt gücündə günəş panelləri istehsal edən zavod inşa etməyi planlaşdırır.
CETC azərbaycanlı mütəxəssislərin iştirakı ilə Bakıda kibertəhlükəsizlik mərkəzi yaratmağı təklif edir.
CCCC isə Bakıda yeni metro stansiyalarının tikintisi və avtomobil yollarının modernləşdirilməsi üzrə danışıqlar aparır.
Bütün bu layihələri topladıqda, investisiyaların həcmi 3 milyard dolları keçə bilər. ÜDM-i 2024-cü ildə təxminən 80 milyard dollar olan Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün bu, əlavə olaraq 4 faizlik artım deməkdir.
Tianjin sammiti göstərdi ki, hər bir ölkənin öz marağı var.
Çin ŞƏT-i Qərb bloklarına alternativ kimi möhkəmləndirmək istəyir. Rusiya tranzitə nəzarəti saxlamağa çalışsa da, sanksiyalardan sonra imkanları məhdudlaşıb. Türkiyə türkdilli həmrəyliyə üstünlük verir. ABŞ prezidenti Donald Trampın rəhbərliyi ilə Zəngəzur dəhlizini Moskva və Tehrana təzyiq aləti kimi görür. Hindistan və İran isə ehtiyatlı davranaraq Çinin güclənməsindən çəkinirlər.
Azərbaycan isə bu mozaikada kəsişmə nöqtəsi rolunu oynayır - bütün oyunçular arasında balans saxlaya və eyni zamanda öz çəkisini artırmağa qadirdir. Burada analoji belədir: əgər dünya siyasəti şahmat taxtasıdırsa, Bakı orada vəzir fiquruna çevrilir - ölçücə kiçik ölkə olsa da, bütün istiqamətlərdə hərəkət edə və partiyanın taleyini dəyişə bilər.
Proqnozlar da nikbindir. 2030-cu ilə qədər Azərbaycanın Çinlə ticarəti 10 milyard dolları ötəcək, ölkə üzərindən illik yük dövriyyəsi isə 20–25 milyon tona çatacaq.
“ŞƏT plus” formatında iştirak Bakının müstəqil oyunçu kimi həm Çin, həm Rusiya, həm ABŞ, həm də Türkiyə ilə bərabər danışmaq imkanlarını möhkəmləndirəcək. Zəngəzur dəhlizi uğurla reallaşdırılarsa, Bakı ilə İrəvan arasında “etimad körpüsü”nə çevriləcək və Ankara–Bakı–Naxçıvan türk oxunu gücləndirəcək. Qlobal miqyasda isə Azərbaycan Sinqapur və Dubayla müqayisə edilə biləcək dünyanın ilk on tranzit qovşağından birinə çevriləcək.
Avrasiya göstərdi ki, yeni dünya düzəninə - çoxqütblü, ədalətli, qarşılıqlı faydaya əsaslanan sistemə hazırdır.
Və Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev bu prosesin mərkəzində idi.
Onun Çinə səfəri sadəcə diplomatik jest yox, Pekinlə strateji tərəfdaşlığı möhkəmləndirən, energetika, rəqəmsallaşma və nəqliyyatda yeni üfüqlər açan hadisə oldu. Azərbaycan nəhəng ölkə deyil, amma indi Şərqlə Qərbi birləşdirən dəhlizlərin açarı məhz onun əlindədir. Əgər sammitin obrazı orkestrdirsə, Bakı orada elə bir skripkadır ki, onun səsi ən güclü boruları və barabanları belə üstələyir.
Prezident İlham Əliyevin Çinə səfəri yeni Avrasiya gəmisinin yelkənlərini dolduran dəyişiklik küləyinə çevrildi.
Və bu gəmi artıq nə Qərbə, nə də Şərqə yox, gələcəyə doğru irəliləyir.
