Elçin Alıoğlu - Trend
Çoxsaylı siyasi qarşıdurmaların birləşərək vahid bir qlobal mozaikaya çevrilməsi XXI əsrin geosiyasi proseslərinin ən vacib və mürəkkəb elementlərindən biridir. Bu, müasir dünyanın bir çox ölkələrinin, xüsusən də böyük dövlətlərin iştirak etdiyi münaqişələrin yalnız regional səviyyədə qalmadığını, əksinə, bir-birinə qarışaraq qlobal rəqabət müstəvisinə çevrildiyini göstərir. Çin və ABŞ arasında baş verən son qarşıdurmalar bu tendensiyanı daha da aydınlaşdırır. Xüsusən də, ABŞ-ın Çini Rusiya-Ukrayna müharibəsində Moskvanı dəstəkləməkdə günahlandırması, əslində iki supergücün qlobal rəqabətinin yeni mərhələsinin rəmzi olaraq çıxış edir.
Artıq iki il yarımdır ki, Rusiya-Ukrayna müharibəsi davam edir. Bu müddət ərzində biz artıq vərdiş etmişik ki, hər həftə hansısa üçüncü dövlətin tərəflərdən birini dəstəkləməkdə ittiham olunduğuna dair xəbərlər eşidək. Bu dəfə ABŞ-ın hədəfi Çin oldu. Ancaq Pekin bu iddiaları qəti şəkildə rədd edir, hərbi dəstək vermədiyini bildirir və hətta ABŞ-ı münaqişənin qızışmasına şərait yaratmaqda günahlandırır. Çin bəyan edir ki, müharibənin miqyasının genişlənməsinə səbəb olan məhz Qərb ölkələridir. Bununla yanaşı, Pekin müharibənin dayandırılması və sülh danışıqlarına başlanması üçün üçüncü ölkələrin hərbi yardımı dayandırmasının vacibliyini vurğulayır.
İttihamların əsasında dayanan həqiqəti araşdırmaq əvəzinə, daha geniş bir mənzərəyə baxmalıyıq. Çünki bu qarşılıqlı ittihamlar təkcə Rusiya-Ukrayna müharibəsinə aid deyil. Onlar əslində, beynəlxalq münasibətlər sisteminin yenidən formalaşmasının bir hissəsidir və dünyanın iki əsas qüdrəti olan ABŞ və Çinin bir-biri ilə olan rəqabətinin yeni mərhələsinə işarə edir. Hazırkı dövrdə dünya təkqütblü deyil və bu, ABŞ-ın üstünlüyünü daha da təhdid altında qoyur. Bu səbəbdən ABŞ, Çin və digər böyük dövlətlər arasında regional münaqişələrdə iştirak etmə meyli artır. Bu münaqişələr bir-biri ilə əlaqəli bir “pazlın” parçaları kimi çıxış edir və onların bir-birinə təsiri getdikcə daha qabarıq şəkildə özünü göstərir.
Əsas sual budur ki, prosesin nəticəsi nə ola bilər? Regional münaqişələr beynəlxalq rəqabətin proksi sahəsinə çevrildikdə, onların özlərinin təsirləri necə dəyişir? Məlumdur ki, hər bir münaqişə ayrı-ayrılıqda müəyyən regional və yerli amillərlə əlaqəlidir. Lakin böyük dövlətlər arasında artan rəqabət bu münaqişələrin həlli perspektivlərini daha da mürəkkəbləşdirir. Regional qarşıdurmalar bir növ qlobal qarşıdurmanın əks-sədasına çevrilir, nəticədə onların həlli daha da çətinləşir və uzunmüddətli sülh perspektivləri zəifləyir.
Məsələn, ABŞ-ın Çini hərbi dəstək verməkdə ittiham etməsi, əslində, iki dövlətin strateji rəqabətinin əlamətidir. Rusiya-Ukrayna münaqişəsi bu ittihamların əsas səbəbi kimi çıxış etsə də, Vaşinqton üçün əsas narahatlıq Çin və Rusiyanın daha geniş miqyasda hərbi əməkdaşlığıdır. ABŞ rəsmilərinin fikrincə, Çin ilə Rusiya arasında texnoloji və hərbi sahədə əməkdaşlıq artmaqda davam edir və bu, ABŞ-ın qlobal mövqeyini daha da zəiflədir.
Maraqlı bir məqam da ondan ibarətdir ki, bu ittihamlar ABŞ-ın milli təhlükəsizlik müşaviri Ceyk Sallivanın Çinə səfərindən cəmi iki həftə sonra səsləndi. Bu, onu göstərir ki, Vaşinqton və Pekin arasında hələ də strateji münaqişəni həll etmək üçün konkret imkanlar yoxdur. Sözsüz ki, onların arasında açıq bir hərbi qarşıdurma istəyi mövcud deyil, lakin “Fukididin tələsi” adlanan ssenaridən qaçmaq üçün də ortada kifayət qədər ciddi bir qorxu yoxdur. Beləliklə, onların rəqabəti getdikcə daha çox proksi müharibələrə və regional münaqişələrə yönəlir.
Cənubi Qafqazda Qərb (ABŞ, Fransa və Avropa İttifaqı) ilə Rusiya arasında geosiyasi və iqtisadi rəqabət son illərdə daha da dərinləşmişdir. Bu region tarixi, siyasi və iqtisadi baxımdan həmişə maraq dairəsində olub, lakin 2020-ci il Qarabağ müharibəsindən sonra Cənubi Qafqazdakı dinamika sürətlə dəyişdi. Azərbaycan və Ermənistan arasında baş verən müharibə Qərb və Rusiya arasında uzun müddətdir davam edən rəqabətin daha aydın şəkildə üzə çıxmasına səbəb oldu. Regionun güc mərkəzləri olan Azərbaycan və Ermənistan beynəlxalq maraqların toqquşduğu bir nöqtədə yerləşir. Qərbin Ermənistanı dəstəkləmək cəhdləri isə daha çox səhvlərə yol açmış və onların strateji maraqlarına zidd nəticələr doğurmuşdur.
ABŞ, Fransa və Avropa İttifaqı üçün Cənubi Qafqaz təkcə geosiyasi məkan deyil, həm də enerji təhlükəsizliyi və nəqliyyat marşrutları baxımından strateji əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan xüsusilə enerji təchizatı baxımından Avropa üçün kritik əhəmiyyətə malikdir. TAP və TANAP kimi layihələr Avropanın enerji təhlükəsizliyini artırmağa xidmət edir, lakin Ermənistanla olan münaqişə, Qərb üçün regionda sabitliyə nail olmaq və Ermənistanı demokratik yolla dəstəkləmək niyyətini də əlavə edir.
Qərbin Ermənistanı dəstəkləmək səyləri bir neçə istiqamətdə strateji səhvlərə səbəb olub. İlk növbədə Qərbin Ermənistanı Rusiyadan uzaqlaşdırmaq cəhdi bu ölkəni daha çox Rusiyaya və İrana bağlayıb. Rusiya Ermənistanda həm siyasi, həm də hərbi təsirə malikdir. 2024-cü ilə aid olan son məlumatlara əsasən, Ermənistan iqtisadi cəhətdən də böyük ölçüdə Rusiyaya bağlı qalır. Ermənistanın idxalatının böyük hissəsi hələ də Rusiya və İrandan həyata keçirilir. Ermənistanın enerji, maliyyə və təhlükəsizlik sahələrindəki asılılığı hələ də qalmaqda davam edir, buna görə də Qərbin Ermənistana təsir etmək cəhdləri effektiv olmayıb.
Rəsmi Moskva üçün Ermənistan Cənubi Qafqazda strateji əhəmiyyətə malikdir. Rusiya bu regionda öz hərbi bazalarını saxlamaqla və Ermənistanın təhlükəsizliyini təmin etməklə təsirini gücləndirir. Rusiyanın Ermənistanın təhlükəsizliyində oynadığı əsas rolu nəzərə alaraq, Qərbin Ermənistanı Rusiyadan ayırmaq cəhdləri Moskvanın bu ölkəyə nəzarətini zəiflətmək əvəzinə daha da gücləndirib. 2023-cü və 2024-cü illərə aid məlumatlara görə, Rusiya Ermənistana hərbi təchizat göndərməyə davam edir və bu proses Ermənistanın Rusiya ilə olan asılılığını daha da möhkəmləndirir.
Son illərdə Rusiya və Ermənistan arasında imzalanmış bir neçə strateji müqavilə də bu əlaqələri gücləndirib. 2023-cü ildə Ermənistanla Rusiya arasında enerji, sənaye və hərbi-texniki sahələrdə bir neçə yeni razılaşma imzalanıb. Ermənistan hələ də Rusiya qazının əsas alıcısıdır, və bu enerji asılılığı Ermənistanın xarici siyasətində müstəqil qərarlar qəbul etməsini məhdudlaşdırır.
ABŞ və Avropa İttifaqı Ermənistanı dəstəkləməklə Ermənistanın Rusiyadan uzaqlaşacağına və daha çox Qərbə inteqrasiya olunacağına ümid edirdilər. Fəqət bu strategiya tərsinə işlədi. Ermənistan hələ də Rusiya ilə güclü əlaqələrini qoruyur və Qərbin yardımları bu vəziyyəti dəyişməyib. Avropa İttifaqı son illərdə Ermənistana böyük həcmdə maliyyə yardımı ayırsa da, bu yardımların regiondakı strateji mənzərəni dəyişdirmədiyi açıq şəkildə görünür. 2023-cü ilin statistik məlumatlarına görə, Avropa İttifaqı Ermənistana təxminən 2 milyard avro dəyərində yardım ayırıb. Ancaq bu vəsaitlər Ermənistanın Qərbə yönəlmiş geosiyasi kursa keçməsinə kifayət etmədi.
Fransa da Ermənistanı dəstəkləmək cəhdlərində strateji səhvlərə yol verib. Fransanın 2024-cü ilin əvvəllərində Ermənistana hərbi yardım göndərmək planları bu ölkəni regional münaqişələrdə daha da təcridə sürüləyərək Ermənistanın müttəfiqi olan Rusiyanı narahat edib. Fransa prezidentinin Qarabağ məsələsində birtərəfli yanaşması, Ermənistanı açıq şəkildə dəstəkləməsi Azərbaycanla olan münasibətlərə də mənfi təsir göstərib.
Fransa və ABŞ Ermənistanı dəstəkləyərkən Azərbaycanın güclü mövqelərini nəzərə almayıb və bu, onların Cənubi Qafqazda nüfuzunun azalmasına səbəb olub. Azərbaycan, xüsusilə enerji və nəqliyyat marşrutlarında mühüm rola malikdir və regionun stabil tərəfdaşı olaraq Avropa və ABŞ üçün vacibdir. Buna baxmayaraq, Ermənistanın dəstəklənməsi Azərbaycanın maraqlarına ziddir və bu, Qərbin regionda strateji səhvlərinin başlıca səbəblərindən biridir.
Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədə mövqeləri son illərdə daha da güclənib. 2023-cü və 2024-cü illərdə Azərbaycan enerji sahəsində Avropanın etibarlı tərəfdaşına çevrilib. TAP və TANAP layihələri Azərbaycanın Avropaya təbii qaz ixracatını artırmış və bu, Avropa üçün enerji təhlükəsizliyinin gücləndirilməsinə böyük töhfə verib. Bununla yanaşı, Azərbaycanın Cənubi Qafqazda lider mövqeyini gücləndirən digər faktorlar da var. Azərbaycanın hərbi potensialı 2020-ci il müharibəsindən sonra daha da artmışdır və bu, regionda sülhün təmin edilməsi prosesində vacib elementə çevrilib.
2023-cü ilin sonlarına aid statistik göstəricilər Azərbaycanın Avropa İttifaqı ilə ticarət dövriyyəsinin 15 milyard dollara çatdığını göstərir. Bu, regionun strateji əhəmiyyətini daha da gücləndirir və Azərbaycanın Avropa ilə olan münasibətlərinin daha da inkişaf etməsinə şərait yaradır. Azərbaycan həmçinin nəqliyyat layihələrində, xüsusilə Şərq-Qərb Nəqliyyat Dəhlizində mühüm rol oynayır və bu, onun Avropa ilə daha geniş əməkdaşlığını təmin edir.
Ermənistan Qərbin dəstəyinə baxmayaraq, hələ də siyasi və iqtisadi təcriddə qalır. 2023-cü ilin sonlarına aid məlumatlar göstərir ki, Ermənistan iqtisadi cəhətdən həm Rusiya, həm də İranla güclü şəkildə bağlıdır. Ermənistanın xarici ticarət dövriyyəsinin böyük hissəsi məhz bu iki ölkə ilə aparılır və bu, Ermənistanın Rusiyadan tamamilə uzaqlaşa bilməyəcəyini göstərir.
Nəticə etibarilə, Qərbin Ermənistanı dəstəkləmə cəhdləri uğursuz olub. Ermənistan, həm iqtisadi, həm də hərbi baxımdan hələ də Rusiya və İranın təsir dairəsindədir. Bu, Qərbin Cənubi Qafqazda strateji maraqlarına ciddi zərbə vurur və onların regiondakı mövqelərini zəiflədir. Eyni zamanda, Azərbaycanın güclənən mövqeyi və onun Avropa ilə olan yaxın əməkdaşlığı regionda sülh və sabitliyin təmin edilməsində mühüm rol oynayır.
Proksi münaqişələr fenomeni insanlıq tarixi qədər qədimdir. Lakin bu gün onun beynəlxalq münasibətlər sisteminə təsirini nəzərə alaraq, bu fenomenin nə qədər təhlükəli olduğunu başa düşməliyik. Soyuq Müharibə dövründə ABŞ və SSRİ-nin birbaşa qarşıdurmaya girməməsi proksi münaqişələrin artmasına səbəb olmuşdu. O zaman bu münaqişələr qlobal gərginliyi azaltmaq üçün bir vasitə kimi görülürdü. Bu fikir “sabitlik-nestabillik paradoksu” adı ilə tanınırdı və onun müəllifi olan amerikalı politoloq Qlen Snayder bu fenomeni belə izah edirdi: strateji səviyyədə sabitlik olduğu zaman (məsələn, nüvə silahlarının yaratdığı balans nəticəsində), daha aşağı səviyyəli münaqişələrdə qeyri-sabitlik artır.
Bu paradoksun müasir kontekstdə nə qədər aktual olduğunu başa düşmək üçün müasir beynəlxalq münasibətlərin strukturuna nəzər salmaq kifayətdir. Hazırda dünya ikipolyar deyil və geosiyasi qüvvələr arasında qlobal miqyasda balans yaratmaq getdikcə daha da çətinləşir. Nəticədə, regional münaqişələr qlobal sabitlik üçün ciddi təhlükə törədir. Əgər bu prosesə müəyyən məhdudiyyətlər gətirilməzsə, nəticədə ayrı-ayrı regional münaqişələrin birləşərək qlobal bir “nestabillik zəncirinə” çevrilməsi ehtimalı mövcuddur.
Bununla belə, Snayderin nəzəriyyəsi bir məqamı xüsusi vurğulayır: böyük dövlətlər proksi müharibələrin qlobal münaqişəyə çevriləcəyindən əmin olduqda, regional münaqişələrdə iştiraklarını məhdudlaşdıra bilərlər. Bu, müasir dünya üçün də vacib bir dərsdir. Tayvan məsələsində Çin və ABŞ arasında birbaşa qarşıdurmanın hələ də mümkün olduğu düşünüldüyü halda, digər münaqişə bölgələri daha böyük risklər altındadır.
Beləliklə, proksi münaqişələr bu günün geosiyasi mənzərəsinin dəyişməz bir hissəsinə çevrilir və onların təsiri yalnız regional çərçivədə qalmır. Əksinə, onlar böyük dövlətlər arasındakı rəqabətin proyeksiyası olaraq qlobal miqyasda da ciddi nəticələr doğura bilər. Bu, beynəlxalq münasibətlər sistemində sabitliyin necə qorunub saxlanılacağı sualını daha da aktuallaşdırır. Hər bir regional münaqişənin arxasında dayanan qüvvələrin qlobal məqsədlərini nəzərə aldıqda, sabitliyin qorunmasının daha mürəkkəb və çətin bir proses olduğunu anlayırıq. Bu prosesdə məhdudiyyətlər tətbiq edilmədikcə, nəticədə dünya proksi müharibələrin girdabına düşə bilər.
