Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 2025-ci il mayın 20-də Macarıstana səfəri beynəlxalq təqvimin adi hadisələrindən biri deyil, çünki geosiyasətdə forma qədər təməl də vacibdir.
Dövlət başçımızın Budapeştə səfəri yeni bir mərhələnin - XXI əsrdə xarici siyasətin necə qurulmalı olduğu barədə fundamental yanaşmanın göstəricisi idi. Söhbət xarici iradələrə tabe olmayan, öz yolunu özü seçən, suverenlik prinsipini mərkəzə qoyan dövlətlərin əməkdaşlıq modelindən gedir.
Prezident İlham Əliyevin Budapeştdə Ferents List adına beynəlxalq hava limanında qarşılanma mərasimi təsadüfi deyildi. Onu Macarıstanın Avropa İttifaqı məsələləri üzrə naziri Yanoş Boka və digər yüksək çinli məmurlar qarşıladılar. Bu sadəcə diplomatik nəzakət deyildi - bu, bir mesaj idi. Və bu mesaj ilk növbədə Brüsselə ünvanlanmışdı. Budapeşt getdikcə daha açıq şəkildə nümayiş etdirir ki, xarici siyasətdə müstəqillik Avropa standartlarından yayınma deyil, əksinə - onun alternativ davamıdır.
Azərbaycan üçün Mərkəzi Avropada strateji tərəfdaş kimi Macarıstanı seçmək sıradan addım deyil. Bu ölkə Avropa İttifaqı və NATO üzvü olmasına baxmayaraq, vahid Qərb gündəliyinə realizmlə, praqmat şəkildə, tənqidi yanaşır və milli maraqlara əsaslanan siyasət yürüdür. Məhz bu baxımdan Bakı ilə Budapeştin maraqları üst-üstə düşür. Hər iki paytaxt xarici diktələrə qarşıdır, çoxtərəfli, lakin suveren diplomatiya modelini müdafiə edir və hesab edir ki, tərəfdaşlıq ideoloji bəyanatlarla yox, praktik hesablamalar, razılaşdırılmış mövqelər və fərqliliyə hörmət üzərində qurulmalıdır.
Dünyada alyansların dağılmağa başladığı, bloklararası qarşıdurmaların kəskinləşdiyi, "dəyərlər diplomatiyası"nın siyasi təzyiq alətinə çevrildiyi bir dövrdə Prezident İlham Əliyevlə Viktor Orbanın görüşü adi fikir mübadiləsi deyildi. Bu, yeni beynəlxalq münasibət modelinin nümayişi idi - təlimatlar, təzyiqlər, ideoloji qəliblər olmadan. Burada əsas dayaqlar - qarşılıqlı hörmət və milli maraqlardır. Belə bir format həm kənar təlatümlərə, həm də daxili fikir ayrılıqlarına dözümlü ola bilər.
Bu səfər Azərbaycan-Macarıstan münasibətlərinin uzunmüddətli təkamülünün məntiqi nəticəsidir. İki ölkə arasındakı əlaqələr illər öncə simvolik jestlər və mədəniyyət sahəsində əməkdaşlıqla başlasa da, indi artıq infrastruktur və enerji layihələri, Türk Dövlətləri Təşkilatı çərçivəsində koordinasiya, siyasi məsləhətləşmələrin intensivləşməsi mərhələsinə keçib. Ən başlıcası isə budur ki, bu səfər bir daha göstərdi: beynəlxalq nizamın etimad və konsepsiya böhranı keçirdiyi dövrdə də, qorxa-qorxa və ya başqasının diqtəsi ilə yox, öz siyasi iradəsi ilə dialoq qura bilən dövlətlər mövcuddur.
Bu mənada Prezident İlham Əliyevin 2025-ci ilin mayında Macarıstana etdiyi səfəri adi ikitərəfli gündəmin hadisəsi kimi yox, yeni diplomatik realizmin aynası kimi dəyərləndirmək olar. Bu realizm ilğımlara yox, konkret prinsiplərə əsaslanır: müstəqillik, praqmatizm və qarşılıqlı hörmət. Və bəlkə də məhz belə "kiçik", amma məzmun etibarilə güclü səfərlər gələcəkdə daha dayanıqlı dünya düzəninin formalaşmasına zəmin yaradacaq.
Diplomatik protokola uyğun olaraq səfər çərçivəsində həm məhdud tərkibdə, həm də geniş heyətlə danışıqlar baş tutdu. Müzakirələrin əsas mövzuları enerji, investisiyalar, regional təhlükəsizlik və humanitar əməkdaşlıq idi. Viktor Orban görüşü açarkən Prezident İlham Əliyevə Türk Dövlətləri Təşkilatının dövlət başçılarının qeyri-rəsmi toplantısında iştirakına görə təşəkkür etdi. O, bu cür tədbirlərdə iştirakın Macarıstan üçün təkcə siyasi yox, həm də simvolik anlam daşıdığını vurğuladı.
Orban sözlərini protokol cümlələri ilə məhdudlaşdırmadı. O, Prezident İlham Əliyevi “Macarıstanın çoxillik dostu” adlandıraraq, Azərbaycanın enerji sahəsində və beynəlxalq təşəbbüslərdə, xüsusilə Avrasiya logistik layihələrində etibarlı tərəfdaş olduğunu xatırlatdı. Macarıstan Baş naziri həmçinin Ermənistanla sülh prosesi çərçivəsində əldə olunmuş irəliləyiş münasibətilə Prezident İlham Əliyevi təbrik etdi və sülh müqaviləsinin mətninin razılaşdırılmasını “Cənubi Qafqazın mənzərəsini dəyişdirə biləcək addım” kimi qiymətləndirdi.
Prezident İlham Əliyevin Budapeşt səfəri çərçivəsində keçirilən danışıqlarda və birgə mətbuat konfransında dövlət başçımız xüsusi vurğuyla Macarıstanın xarici siyasət kursunun unikallığına toxundu. O, bu kursu “Brüssel bürokratiyasının diktesinə yox, milli maraqlara söykənən müstəqil xətt” kimi xarakterizə etdi. Bu ifadə sadəcə diplomatik kompliment deyildi - bu, Bakının Budapeştə verdiyi prinsipial qiymətləndirmə idi. Azərbaycan Macarıstanı Avropada azsaylı suveren siyasi mərkəzlərdən biri kimi görür - özünü kollektiv təzyiq mexanizmlərində itirməyən və qərarlarını milli maraqlar əsasında verən aktor kimi.
Hazırda Avropa İttifaqının daxilində enerji təhlükəsizliyi, miqrasiya siyasəti və müdafiə müstəqilliyi məsələləri üzrə ziddiyyətlərin dərinləşdiyi bir vaxtda Macarıstanın tutduğu mövqe Brüsseldə açıq narazılıq doğursa da, suverenlik prinsipinə hörmət edən tərəfdaşlar arasında təqdir olunur. Macarıstan nə Avropa İttifaqından çıxır, nə də Avrointeqrasiyanı rədd edir - əksinə, öz oyun qaydalarını qorumaqla Şərqə doğru addımlayır və bu addımlar kompensasiya yox, öz geosiyasi məkanının təbii genişlənməsi kimi qəbul edilir.
Azərbaycan tərəfi bu xəttin məntiqi davamı kimi Macarıstanla münasibətləri xüsusi qiymətləndirir. Prezident İlham Əliyev konkret misal kimi Macarıstanın azad olunmuş ərazilərin bərpasında iştirakını göstərdi. Xüsusilə Cəbrayıl rayonunda Salahlı kəndinin tikintisi layihəsində macar şirkətlərinin bilavasitə iştirakı vurğulandı. Bu, təkcə siyasi həmrəyliyin göstəricisi deyil - bu, eyni zamanda Avropa biznesinin və texnologiyasının Qarabağa qayıdışının iqtisadi-sosial təməlidir.
Burada önəmli məqam ondan ibarətdir ki, Macarıstanın iştirakı humanitar ritorika ilə məhdudlaşmır. Söhbət memarlardan tutmuş aqrar sahə mütəxəssislərinədək macar mütəxəssislərin işğaldan azad olunmuş ərazilərdə yeni yaşayış məkanlarının - “ağıllı kənd” konsepsiyası əsasında kənd təsərrüfatı klasterlərinin, infrastrukturların qurulmasında iştirakından gedir. Bu yanaşma Macarıstanı sadəcə dəstəkçi yox, Azərbaycanın milli prioritetlərinin reallaşmasında həqiqi tərəfdaş səviyyəsinə yüksəldir.
Bakı bir daha açıq messic verdi: beynəlxalq etimadın yeni valyutası konkret sərmayələr, texnologiya ötürülməsi və sahədə real iştirakdır. Boş bəyanatlar və şablon qətnamələr yox, real əməkdaşlıq. Halbuki bir çox digər Avropa paytaxtları ya məsafə saxlayır, ya da siyasi korrektlik çərçivəsindən kənara çıxmaq istəmirlər.
Bu kontekstdə Prezident İlham Əliyevin Macarıstanın xarici siyasətinə verdiyi qiymət həm fərdi təşəbbüslərin tanınması, həm də Avropanın digər güc mərkəzlərinə ünvanlanmış diplomatik mesajdır: Azərbaycanla sağlam, qarşılıqlı faydalı dialoq yalnız bərabərhüquqlu münasibətlər çərçivəsində mümkündür. Nə təlimatla, nə də xarici təzyiqlə. Macarıstan bu sınaqdan keçdi - məhz bu səbəbdən strateji tərəfdaş statusunu təkcə sözlə deyil, konkret layihələrlə, sahədəki əməkdaşlıqla təsdiqlədi.
Danışıqlar zamanı geniş mövzular gündəmdə idi. Əsas prioritetlərdən biri enerji əməkdaşlığı oldu. Bu, yalnız təbii qaz tədarükü ilə məhdudlaşmırdı - həm də “yaşıl enerji” layihələrinə investisiyalar və infrastrukturun müasirləşdirilməsi məsələləri geniş şəkildə müzakirə olundu. Qeyd edək ki, Macarıstan 2022-ci ilin yayında imzalanmış Azərbaycan qazının Avropaya nəqli üzrə Anlaşma Memorandumunun iştirakçısıdır və bu çərçivədə enerji resurslarının şaxələndirilməsi istiqamətində fəal iştirak edir.
Fərdi diqqət cəlb edən digər sahələr isə farmasevtika, qida sənayesi və kənd təsərrüfatı oldu - hər iki ölkə bu sektorlarda sinerji imkanlarını reallığa çevirmək niyyətindədir. Eyni zamanda, Azərbaycanda sənaye müəssisələrinin yaradılması, birgə müəssisələrin qurulması məsələləri də gündəmə gətirildi.
Humanitar müstəvidə isə təhsil sahəsində əməkdaşlıq xüsusi yer tutdu. Hazırda yüzlərlə azərbaycanlı tələbə Macarıstan universitetlərində Budapeşt tərəfindən maliyyələşdirilən təqaüd proqramları çərçivəsində təhsil alır. Bu proqram, Avropa İttifaqının üzvü olmayan ölkələrə qarşı təqaüd siyasətini daraltdığı dövrdə xüsusilə əhəmiyyət kəsb edir.
Budapeştdə baş tutan görüş sadəcə daha bir diplomatik mərhələ deyildi. Prezident İlham Əliyevlə Viktor Orbanın birgə mətbuat konfransı, əslində, beynəlxalq münasibətlərdə yeni dönəmin başlanğıcını ifadə edən dönüş nöqtəsi oldu. Burada nə pafos vardı, nə də ideoloji manifest. Əvəzində - iki yetkin dövlətin reallıqlara əsaslanan mövqeyi, dəyişən dünya düzənində sinxron düşüncə ilə hərəkət edən liderlərin səssiz razılaşması vardı: artıq yeni normal - ideologiyasız praqmatizmdir.
Azərbaycan–Macarıstan münasibətləri konkret çərçivəyə ilk dəfə 2000-ci illərin əvvəllərində düşdü. Post-sovet məkanında yeni geosiyasi dövr başlayır, Şərqi Avropa isə Avropa İttifaqına inteqrasiya ilə milli manevr imkanları arasında tarazlıq axtarırdı. Bu fonda Macarıstan Cənubi Qafqazı “Şərq Tərəfdaşlığı”ndan ibarət bölgə yox, real tərəfdaş kimi görən ilk Avropa ölkələrindən biri oldu. Elə 2009-cu ildə Budapeştin Bakıda səfirlik açması da bunun təsdiqi idi.
2010-cu illərdən etibarən münasibətlər təkcə siyasi bəyanatlarla yox, konkret mexanizmlərlə rəsmiləşməyə başladı: iqtisadi sazişlər, təqaüd proqramları, enerji üzrə anlaşmalar. Amma dönüş nöqtəsi 2020-ci ildən sonra baş verdi. Azərbaycanın Qarabağda əldə etdiyi qələbə, 2022-ci ildən sonra Avropanın enerji mənzərəsinin dəyişməsi Bakını sadəcə ehtiram göstərilən tərəfdaş yox, strateji zərurətə çevirdi. Məhz bu mərhələdə Orbanın rəhbərliyində Macarıstan Bakı ilə həm enerji, həm də siyasi müstəvidə ardıcıl həmrəylik nümayiş etdirdi.
Budapeştdə keçirilən mətbuat konfransında Prezident İlham Əliyev və Viktor Orban sadəcə diplomatik nəzakət mübadiləsi aparmadılar. Onlar dünya nizamında baş verən dəyişikliklərə dair ortaq narahatlıqlarını açıq dilə gətirdilər. Blok düşüncəsinin güclənməsi, geosiyasi ayrıseçkiliklərin artması artıq təkcə tendensiya yox, yeni reallıqdır. Qlobal institutlar zəifləyir, beynəlxalq hüququn mexanizmləri getdikcə işləkliyini itirir, iqtisadi birliklər parçalanır, ideologiyalar isə siyasi təzyiq alətinə çevrilir.
Bu fonda Prezident İlham Əliyevin vurğuladığı əsas məqam “reallığa və suverenliyə hörmət” prinsipidir. Söhbət sadəcə diplomatik ritorikadan yox, tamamilə fərqli konsepsiyadan gedir. Dövlət suverenliyi - keçmişin qalığı yox, funksional dəyər kimi təqdim olunur. Bu yanaşma, böyük güclərin “dəyərlər” adı altında kiçik dövlətlərə xarici siyasət sırımaq cəhdləri ilə kəskin ziddiyyət təşkil edir. Onlar həmin ölkələrin daxili siyasi arxitekturasını, qərarqəbuletmə mexanizmlərini və regional spesifikasını nəzərə almırlar.
Prezident İlham Əliyevin “infrastruktur kapitalı” ifadəsi isə xüsusi diqqətə layiqdir. Bu, yalnız fiziki layihələri - qaz kəmərlərini, yolları və logistika mərkəzlərini deyil, eyni zamanda siyasi və institusional etimad formatlarını da əhatə edən bir metaforadır. Bu kapital - sadəcə tərəfdaşlıq yox, bir-birinin xarici siyasət müstəqilliyinə hörmətlə yanaşan ölkələr arasında formalaşan strateji ehtiyatdır. Prezident İlham Əliyevin fikrincə, yalnız belə kapital dünya siyasətindəki dalğalanmalara dözə bilər.
Zaman göstərir ki, bir çox ölkələr xarici kredit asılılığı, sanksiya mexanizmləri və ideoloji blokadaların təzyiqi altında subyektivliklərini itirirlər. Belə vəziyyətdə bu cür kapital toplamaq sadəcə diplomatik uzaqgörənlik yox, həm də yeni dünya düzənində mövcudluq üçün gərəkli alətə çevrilir.
Macarıstan - Avropa İttifaqında “əsas axına” qarşı gedən və öz yolunu seçən dövlət kimi, Azərbaycan isə “çoxqütblü, çoxvektorlu” xarici siyasət kursunu milli kimliyinə zərər vurmadan həyata keçirən ölkə kimi - yeni əməkdaşlıq modellərinin əsas lokomotivlərindən birinə çevrilə bilər. Söhbət klassik alyanslardan yox, məhz praqmatik maraqlara əsaslanan şəbəkə və ya cütlüklü əməkdaşlıq formatlarından gedir.
Bu model artıq realdır: Macar şirkətləri Azərbaycanda farmasevtika, aqrar texnologiyalar və “ağıllı tikinti” sahələrində fəallaşır. Azərbaycan isə Mərkəzi Avropada təkcə enerji resurslarının tədarükçüsü kimi yox, eyni zamanda logistik və rəqəmsal layihələrdə etibarlı tərəfdaş kimi güclənir. Transxəzər marşrutlarının perspektivləri bu əlaqələri daha da strateji edir.
Bu baxımdan, Budapeşt görüşü sadəcə bir səfərin yekunu yox, yeni bir geosiyasi fəlsəfənin başlanğıcı kimi tarixə düşür.
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Budapeştə səfəri kimi hadisələrdə beynəlxalq münasibətlər məntiqində baş verən dərin dəyişikliklər bütün çılpaqlığı ilə üzə çıxır. Söhbət artıq formal ittifaqlardan yox, hədəfə yönəlmiş, etimada əsaslanan ikitərəfli mexanizmlərdən gedir. Bu səfər diplomatik təqvimdə adi bir paraqraf deyil - bu, yeni dövr diplomatiyasının sözlə yox, nəticə ilə ölçülən süjet xəttidir. Burada hər bir sıxılmış əl sıxıntısı sadəcə jest yox, suverenliyə, ardıcıllığa və qarşılıqlı hörmətə əsaslanan düşünülmüş kursun nəticəsidir.
Azərbaycanla Macarıstan - coğrafiyası, demoqrafiyası, institusional mədəniyyəti fərqli olan iki ölkə - dünyaya göstərir ki, tərəfdaşlıq qurmaq üçün nəhəng geosiyasi konstruksiyalarda əriyib yox olmaq lazım deyil. Budapeşt - daha da mərkəzləşən Avropa İttifaqında çevik hərəkət etməyi bacaran bir aktor, Bakı isə mürəkkəb regional mənzərədə siyasi subyektivliyini tanıda bilmiş bir güc kimi ortaq platformada görüşürlər: xarici siyasət xalqın rifahına xidmət etməlidir, boş ideoloji konstruksiyalara yox.
Bu model - çağdaş diplomatiyada nadir nümunədir. Bugünkü dünyada simvollar, rituallar, gözəçarpan bəyanatlar məzmundan üstün tutulur. Amma Bakı ilə Budapeştin münasibətlərində əksi baş verir: səssiz diplomatik nitqlərin arxasında konkret razılaşmalar durur, siyasi nəzakətin arxasında isə strateji əməkdaşlıq üçün möhkəm təməl var. Bu əməkdaşlıq təkcə enerji və təhsillə məhdudlaşmır - bu, logistika, texnologiya, qərarların qəbulu mədəniyyəti və siyasi kimlik səviyyəsində tam ölçülü inteqrasiya prosesidir.
Bu məntiqi davam etdirsək, demək olar: Azərbaycan-Macarıstan münasibətləri, əslində, postqlobalizmin “laboratoriyası”na çevrilməkdədir. Bu, sərhədsiz dünyanın inkarı deyil - bu, yeni oyun qaydalarının formalaşmasıdır. Bu modeldə kiçik və orta dövlətlər güc mərkəzlərinə boyun əyməkdənsə, bir-birləri ilə üfüqi əlaqələr qurmağa, arbitr axtarmadan razılaşmağa üstünlük verirlər.
Diqqətəlayiq məqam budur ki, universalist institutların - BMT, ATƏT, hətta Aİ-nin - böhran yaşadığı bir vaxtda belə sabitlik nöqtələri məhz Bakı-Budapeşt dialoqu kimi təşəbbüslərdə özünü göstərir. Bu, sistemə qarşı çıxış deyil, beynəlxalq qaydaların köhnəlmiş formatlarına alternativdir. Ola bilsin ki, gələcəyin dünya memarlığını da məhz bu cür alternativlər müəyyən edəcək.
Çünki əsl diplomatiya - modaya uymayan, təzyiqə cavab verməyən diplomatiyadır. Bu, dəyişikliklərdən qorxmayan, onlara tab gətirə biləcək əlaqələr qurmaq bacarığıdır. Bu, “yeni dünya nizamı”nın kənarında qalmaq qorxusu deyil - bu, həmin nizamı bərabərhüquqlu şəkildə formalaşdırmaq arzusudur. Bu baxımdan Budapeşt səfəri - hadisə yox, presedentdir.
Əgər biz gələcəyin modellərini axtarırıqsa - nəhəng dövlətlərin ritorikasında yox, dayanıqlı tərəfdaşların davranışında - onda Bakı ilə Budapeştin ittifaqı istisna yox, əsl xəbərçidir. Qışqırmayan, pafossuz, amma arxasında möhkəm siyasi iradə olan bir təsdiqdir: yetkin dövlətlərin diplomatiyası yaşayır. Və ola bilsin ki, məhz bu diplomatiya - blokların diktəsi və siyasi rituallar yox - sabahkı beynəlxalq tarazlığın əsasını təşkil edəcək.
