Mobil telefonlar ötən əsrin sonlarında həyatımıza daxil oldu. Həyatımızda çox şey dəyişdimi? Dəyişdi. Həm də təkcə müsbətə yox, mənfiyə də tərəf.
Ölkədə mobil telefonlardan istifadə edənlərin sayı artdıqca, mobil telefon oğrularının da sayı artdı. Sonra mobil telefon qaçaqmalçıları artdı. Daha sonra isə mobil telefonlarla bank kartlarından pul talama cinayətləri çoxaldı.

Buna görə mobil telefonlardan imtina olunsunmu? Yox. Bu, yol qəzalarına görə avtomobildən imtina etmək qədər absurd olar.

Bəs nə etməli?

Ən birincisi, ayıq olmaq lazımdır.

Gəlin, əyri oturaq, düz danışaq: kimi dindirsən, özünü hamıdan ağıllı sayacaq. Elə deyilmi?! Bəs onda kibercinaytkarlar bu qədər ağıllı Azərbaycan vətəndaşlarını 16 min 804 dəfə necə aldadıb, kartlarından pul çəkə bilib?!

Bu, Daxili İşlər Nazirliyinin açıqladığı faktdır. Rəsmi rəqəmdir: yalanı yoxdur, əksiyi var. Əksiyi nədir? Bəlkə də xeyli adam bu və ya başqa səbəbdən heç polisə şikayət də etməyib. Başqa sözlə, polisə məlum olan və polisin araşdırdığı 16 min 804 faktdır. Deməli, bundan çox da ola bilər.

Ancaq bu rəqəmin özü də az deyil. Həm də təkcə bir ildə - 2024-cü il ərzində baş verən kibertalamalardır. Bunun nəticəsində Azərbaycan əhalisinə 22 milyon 442 min 838 manat ziyan dəyib. Yəni bir ildə Azərbaycan xalqının cibindən kart hesablarından) 22 milyon manatdan çox pul çəkilib. Öz də çoxunu kart, hesab sahiblərinin özləri, necə deyərlər, könüllü olaraq kiberquldurlara verib.

Hamıya aid olmasa da, xalq arasında belə məsəl var: "Artıq tamah baş yarar". Tamahının qurbanı olanlar, bəli, çoxdur; tanımadığı adam ona çoxlu, asan qazanc vəd edir, yaxud asanlıqla kredit almaq üçün bank adından kömək təklif edir, bu insan da inanır.

Cəmiyyətdə az-çox tanınmış, ictimai etibar qazanmış adamıq, banka gedirik, bank almaq istədiyimiz kreditin dəyərindən iki-üç dəfə baha olan, həm də likvid əmlakı girov götürür, hələ 3-4 nəfər zamin də tələb edir. Üstəlik zamin duracaq adamlar dövlət işində işləməli, maaşı yüksək olmalı və əməkhaqqını kartla almalıdır. Bütün bunları təmin etsən belə, son qərarı verən Kredit Komitəsi nəsə bir səbəb, ya da bəhanə tapıb kredit ayırmaqdan imtina edir.

Bəs onda necə olur ki, bir adam tanımadığı, bilmədiyi bir şəxsə, sadəcə, telefonla əldə etdiyi məlumatlar əsasında kredit ayırır?! Banka getməyə də ehtiyac olmadan. Üstəlik aşağı faizlərlə, indiki maliyyə bazarındakından çox-çox aşağı şərtlərlə.

Bütün bunlar heçmi şübhə doğurmaz?!

Şəhərdə hərəkət edərkən, yolu keçəndə sağa-sola baxıb keçirikmi? Ehtiyatlı olmaq lazım olduğunu bilirik. Güclü külək əsəndə, elektrik naqillərinin, yıxılmaq təhlükəsi olan ağacların altında dayanmırıq, sel təhlükəsi hiss edəndə, mümkün qədər daha hündür yerə çıxmağa çalışırıq və sair.

Bu da eyni situasiyadır. Şübhəli linkləri açmayacaqsan. Şübhəli zənglərə cavab verməyəcəksən. Deyək ki, cavab verdin, şəxsi məlumatlarını paylaşmayacaqsan. Hətta zəng edən sənin tanıdığın şəxsin nömrəsi olsa belə. Onun adından danışsalar belə. Sənə bir yaxınının qəzaya düşdüyünü, təcili pul lazım olduğunu deyib, karta göndərməyi tələb etsələr, aldanmayacaqsan. Təlaşa düşmək lazım deyil, sadəcə, adından istifadə olunan adamın özü ilə əlaqə saxlamaq, yaxud başqa imkanlarla məlumatı dəqiqləşdirmık gərəkdir. Yoxsa qəpik-qəpik yığdığınız pulu bir anda, bir düyməni basmaqla əlinizdən alacaqlar.

Bir ildə 22 milyon manatdan çox! Bu, bilirsiniz, nə deməkdir! Kibercinayətkarların bizi bu qədər asanlıqla aldada bilməsi deməkdir. 2024-cü ildə kibercinayətkarların bizi aldadıb, kartımızdan, hesabımızdan çəkdiyi məbləğ həmin il ərzində dövlət büdcəsindən Mədəniyyət Nazirliyinin saxlanmasına çəkilən xərcdən iki dəfə, Təhsil Nazirliyinin saxlanmasına ayrılandan üç dəfəyə yaxın çox vəsait deməkdir.

Kiberquldurların ələ keçirdiyi təkcə pullar deyil, onlar həm də insanların etibarını talayır. Arzularını, duyğularını talayır. Elə adamlar var, xəstə uşağının müalicəsi üçün, eləsi var, ağır xəstəlikdən xaricdə əməliyyat olunmaq üçün, ev almaq, ev tikmək, oğul evləndirmək, qız köçürmək üçün, daha nələr-nələr üçün yığdığı pulları itirib. İnsanların necə hisslər keçirdiyini, necə məyus olduğunu təsəvvür etmək çətin deyil. Aldadılmış olmaq çox ağır duyğudur; psixoloji olaraq insanı çpkdürür.

Dövlət də bunların fərqindədir. DİN-də Kibercinayətkarlıqla Mübarizə Baş İdarəsi bu məqsədlə yaradılıb, vətəndaşları bu cür cinayətlərdən qorumaq üçün qanun çərçivəsində, səlahiyyətləri daxilində çalışır. Ancaq burda hər şey təkcə polisdən də asılı deyil. Bu haqda əvvəllər də yazmışıq.

Kibercinayətkarlar çox hallarda ölkə xaricində oturub, bu qanunsuz əməlləri törədir. Mürəkkəb texnoloji yeniliklərdən istifadə edirlər. Buna görə də bu tip cinayətkarlığa qarşı mübarizə aparmaq da asan deyil. Hamı bunun fərqində olsun gərək.

Zərərçəkənlər media olaraq bəzən bizə də müraciət edirlər, məsələnin içindəyik. Görürsən, dünən polisə şikayət edib, artıq bu gün nəticə istəyir. Bu gün səhər bizə zəng edib, axşam pulunu kartında gözləyir. Belə olmur axı. Bu, mümkün deyil. Hər halda həmişə mümkün olmur. Bəzən çox vaxt, resurs sərf etmək lazım gəlir. Elə bizdən də inciyən olur.

İnsanları, əlbəttə, başa düşmək olar: zərər görüb, kömək umur. Atalar demişkən, "uman yerdən küsərlər". Ancaq bu cinayət növü çox mürəkkəbdir. Onu açmaq, günahkarları tapmaq, dəyən zərəri ödətmək bir göz qırpımında olan iş deyil.

Ən əsası: zərər çəkməmək üçün ayıq-sayıq olmaq lazımdır. Dünya rəqəmsallaşır, kibercinayətkarlıq da transmilli səciyyə daşıyır. Bəzən bir əşya oğrusunu şəhərin içində axtarıb tapmaq uzun zanan alır. O da ola kibercinayətkarlıqla məşğul olanları tapmaq. Tapanda da, baxırsan, elə xarici ölkədə gizlənib ki, əlin çatmır. Başqa ölkənin vətəndaşıdır və sair. Çox çətinliklər çıxır.

Odur ki, insanlar gərək diqqətli olsunlar. Kibercinayətkarlıqla Mübarizə Baş İdarəsinin qarşısında daha məsuliyyətli, mürəkkəb vəzifələr var: bütövlükdə ölkənin, dövlət informasiya resurslarının və sair qorunması ilə məşğuldurlar. Başqa çox ağır və vacib işlər var, hamısını sadalamaq olmur. Ona görə cəmiyyətin də üzərinə iş düşür. Polisin borcu bizi qorumaqdır, doğrudur. Bəs bizim özümüzün özümüzü qorumaq borcumuz yoxdur?! Əlbəttə, var. Buna görə də bir-birimizi məlumatlandırmalıyıq. Dövlət üzərinə düşəni etməlidir. Banklar da həmçinin. Ancaq biz də daha tədbirli, daha çox məlumatlı olaq ki, kibercinayətkarlar bizi aldada bilməsinlər.

Bahəddin Həzi, Bizimyol.info