Dünya mətbuatı Ukrayna ilə bağlı danışıqlara hazırlığı və Donald Trampın Yaxın Şərq turunu izlədiyi bir vaxtda tarixi hadisə baş verib. Formal olaraq məsələ Türkiyəyə aiddir, lakin bunun ən azı İraq, İran, Suriya və bütün regiondakı ümumi vəziyyət üçün əhəmiyyəti var. Söhbət “Türk Kürdüstanı” adlanan layihədən gedir.
Artıq 40 ilə yaxındır ki, Kürdüstan Fəhlə Partiyası (PKK) Türkiyə hakimiyyəti və ordusuna qarşı silahlı mübarizə aparır. 1999-cu ildən Mərmərə dənizindəki İmralı adasında ömürlük həbs cəzası çəkən PKK lideri Abdullah Öcalanın mübarizəsi qruplaşmanın yaranmasından xeyli əvvəl başlayıb.
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Regnum” yazıb.
Rusiya nəşrinin təhlilində qeyd olunur:
1970-ci illərin əvvəllərində Ankara Universitetinin tələbəsi olan Öcalan solçu qruplara və partiyalara qoşulub. Sonuncular kürdlərin hüquqlarını müdafiə etdi, onların assimilyasiyasına və dövlət çevrilişi nəticəsində hakimiyyəti ələ keçirən hərbçilər tərəfindən repressiyaya məruz qalmalarına qarşı mübarizə apardı. Siyasi baxışlarına və mitinqlərin təşkilinə görə 23 yaşında həbsxanaya göndərildi və bu, onun üçün “siyasi mübarizə məktəbi” oldu.
Öcalan çox oxuyub, rus ədəbiyyatını, marksizmi öyrənib. O, xüsusilə Leninin separatizm və “kürd muxtariyyəti”nin əsasını uğurla formalaşdıran xalqların öz müqəddəratını təyinetmə hüququ haqqında təlimini bəyəndi.
PKK-nın gələcək lideri azadlığa çıxandan sonra və 1970-ci illərin sonuna qədər siyasi fəaliyyətlə məşğul olmağa çalışdı, solçularla əməkdaşlıq etdi, ələvi və kürd yoxsulları arasında təbliğat apardı, mitinqlər keçirdi, lakin zorakılığa əl atmadı.
Onu silaha sarılmağa iki amil məcbur edib.
Türk solçuları kürdləri öz sıralarına qəbul etməkdən çox da məmnun deyildi və 1977-ci ildə onun ən yaxın silahdaşı Haki Karer şərqdəki Qaziantep şəhərində öldürüldü və bu, Öcalanın tökdüyü “ilk qan” oldu.
Məhz növbəti il Kürdüstan Fəhlə Partiyasını yaratdı. Əvvəlcə siyasi təşkilat kimi yaradılan Fəhlə Partiyası dərhal mübariz, partizan və terror təşkilatına çevrildi. 1980-ci illər boyu növbəti hərbi çevriliş nəticəsində Suriyaya qaçan Öcalan Türkiyəyə və Türkiyə rəsmilərinə qarşı terror hücumları etdi.
Bundan sonrakı mübarizənin məqsədi artıq Türkiyədə kürdlərin hüquqlarının, onların dili və mədəniyyətinin tanınması deyil, “Türk Kürdüstanı”nın yaradılması idi.
1990-cı illərdə və 2000-ci illərin əvvəllərində Ankara və PKK-nın razılığa gəlmək üçün ən azı üç cəhdi olub. Amma hər dəfə proses başlayan kimi pozulub.
İlk cəhd 1993-cü ildə pantürkizm və kürd köklü siyasətin partlayıcı qarışığını birləşdirən Türkiyənin keçmiş prezidenti Turqut Özal tərəfindən edilib. Danışıqlar başlayandan düz 1 ay sonra Özal vəfat edib. Ehtimallara görə, o, məhz kürdlərlə yaxınlaşan barışığa görə türk kəşfiyyat xidmətləri tərəfindən zəhərlənib.
İki il sonra PKK-nın törətdiyi terror aktı səbəbindən ikinci dil tapmaq cəhdi uğursuz oldu.
Üçüncü barışıq cəhdi Rəcəb Tayyib Ərdoğanın “mənəvi atası” Necmettin Erbakan tərəfindən edildi və Öcalanın özünün həbsi ilə uğursuzluğa düçar oldu.
Son hadisə, yəqin ki, ayrıca bir hekayəyə dəyər, amma qısaca olaraq, kürd liderinin saxlanmasının bütöv bir xüsusi əməliyyata çevrildiyini söyləməyə dəyər. Sığınacaq axtarışında Yunanıstan, İtaliya, Rusiya, Belarus və Hollandiya arasında köçdü. Lakin ABŞ, İsrail və İngiltərənin təzyiqi ilə Keniyadakı səfirliyində ona sığınan yunanlar Öcalanı Türkiyə xüsusi təyinatlılarına təslim etmək məcburiyyətində qaldılar. 1999-cu il fevralın 15-də təyyarə onu Ankaraya, oradan da İmralı həbsxana adasına apardı və bu, kürdlərlə Türkiyə hakimiyyəti arasında uzun müddət barışığa son qoydu.
Hakimiyyətə gələn Ərdoğan Türkiyənin şərqindəki separatizm problemini həll etmək istəyirdi. Türkiyənin yeni baş naziri öz partiyasını islamçılığın təməli üzərində birləşdirərək milli azlıqları öz tərəfinə çəkə bildi.
2009-cu ildə Ərdoğan üç onillik davam edən münaqişəyə son qoymağı planlaşdırdığını açıqladı. Planlara media və siyasi kampaniyalarda kürd dilinin istifadəsinin artırılması və şərqdəki şəhərlərə kürd adlarının qaytarılması daxildir. İki il sonra Türkiyə lideri 1930-cu illərdə zaza və ələvi kürdlərinin qətliamlarına görə üzr istəyib.
Ankara ilə əla münasibətləri olan və onunla neft alveri edən İraq Kürdüstanının lideri Məsud Bərzani ilə görüşdə Ərdoğan “(kürdlərin) rəddi, inkarı və assimilyasiyası bitdi” və türklərlə birlikdə Allaha imanla birləşmiş bir millət təşkil etdiklərini bəyan edib.
Ərdoğan sadə kürdlərə qalib gəlsə də, hələ də tam barışığa nail ola bilmədi. O, son səs-küylü çıxışlarını edərkən Türkiyə aviasiyası İraq dağlarında fəaliyyət göstərərək Səddam Hüseynin devrilməsindən sonra oraya köçmüş PKK yaraqlılarını axtarırdı.
2013-cü ildə İŞİD-dən gələn ortaq təhlükə fonunda Türkiyə və PKK atəşkəs əldə etdi, lakin iki il sonra Ərdoğan anladı ki, İŞİD-in məğlubiyyəti ilə PKK-nın Suriya qolu (YPG və PYD qrupları) daha da güclənir və indi “Suriya Kürdüstanı”nın məğlubiyyəti ilə mübarizə aparmaq lazımdır.
Bunun ardınca kürd kantonlarını bölmək və sonra onları tamamilə məhv etmək üçün üç hərbi əməliyyat keçirilib. Buna cavab olaraq İstanbul və Ankaranın meqapolislərində böyük terror aktları törədilib. O vaxtdan bu günə qədər heç bir ciddi kompromis işarələri olmayıb. Ərdoğan administrasiyası və nazirləri PKK terrorçularının tamamilə məğlub edilməsinin vacibliyinə böyük önəm verdilər. Üstəlik, bu vurğular təkcə daxili deyil, həm də xarici siyasət gündəmində səslənirdi.
Bu, Ərdoğanın daxili siyasətini çox sevməyən və onu Suriyadakı kürdlərə münasibətinə görə tənqid edən Co Baydenin prezidentliyi dövründə xüsusilə nəzərə çarpdı. Türkiyənin Daxili işlər naziri Süleyman Soylu 2022-ci ildə İstanbulda törədilən PKK hücumunda ABŞ-ı ittiham edib.
Keçmiş Xarici işlər naziri Mövlud Çavuşoğlu da ABŞ-nın planlaşdırılan terror aktından xəbəri ola biləcəyindən şikayətlənib və avropalı tərəfdaşlarından konsulluqlarını bağlamalarını istəyib, lakin bu məlumatı türk müttəfiqlərinə ötürməyib.
NATO-nun son genişlənməsi zamanı kürd məsələsi də gündəmə gəldi. Ərdoğan təxminən bir il İsveçə icazə vermədi və orada məskunlaşan kürd yaraqlılarının ekstradisiyasını axtararaq onu kənarda saxladı.
Suriyada PKK-ya qarşı mübarizə 2019-cu ilə qədər kifayət qədər uğurlu olub. “Sülh çeşməsi” əməliyyatında Türkiyə Silahlı Qüvvələri müxalif Suriya Milli Ordusu ilə birlikdə sərhədin yüzlərlə kilometrini zəbt edib və Ərdoğan Rusiya ilə YPG birləşmələrinin 30 kilometr cənuba çəkilməsi ilə bağlı razılığa gəlib.
O vaxta qədər türklər kürd qüvvələrini Fəratın şərqinə qovmuş, qərbdə Afrin şəhərini onların əlindən almışdılar.
Rusiya Türkiyənin Fərat bölgəsi tamamilə təmizlənənə qədər əməliyyatlarını davam etdirməsini tənqid, NATO ölkələri Ankaraya təkcə sözlə deyil, həm də sanksiyalarla təzyiq etsə də, 2024-cü ilin dekabrına qədər qalan status-kvo Türkiyəyə daha çox “yaraşırdı”.
Moskva, Tehran və Ankara “Astana formatı” çərçivəsində separatizmin istənilən formasını pisləyib və Suriyanın keçmiş prezidenti Bəşər Əsədlə Ərdoğan arasında yaranan yaxınlaşma kürdləri çıxılmaz vəziyyətdə qoyub. İdlibdən köçən üsyançılar və döyüşçülər Əsədi devirəndə kürd qruplaşmaları daha da pis vəziyyətdə qaldılar.
Türkiyə artıq Dəməşqin yeganə müttəfiqi olmasa da, hazırda Suriya rejiminin əsas sponsoru və dəstəkçisidir. Əcnəbilərdən yalnız türk hərbçiləri Əhməd əl-Şaraanın nəzarətində olan ərazilərdə sərbəst gəzə bilər.
Türkiyə hərbi bazalar tikir - İsrail üçün göz dağı! Tramp Ərdoğanı gücü, kəşfiyyatı və “Suriyanı ələ keçirməsi” üçün tərifləyir, Türkiyə prezidenti isə kürdlərdən silahlarını yerə qoymağı və muxtariyyətlərindən imtina etməyi tələb edir.
Suriya kürdlərinin əsas sponsoru kimi ABŞ-nın belə təsiri və dəstəyi ilə Türkiyə PKK ilə mübarizədə əsl kart qazandı. Nəticədə, mayın 12-də, qurulduğundan təxminən yarım əsr sonra Kürdüstan Fəhlə Partiyası buraxıldığını elan etdi. Bu tarixi hadisə təkcə ona görə baş vermədi ki, Suriyada hakimiyyət dəyişikliyi oldu və “kürd layihəsi” ağrılı zərbə aldı.
Dəməşq hadisələrindən xeyli əvvəl, keçən ilin oktyabrında Ərdoğanın hakim koalisiyadakı ən yaxın müttəfiqi, millətçi MHP partiyasının lideri Dövlət Baxçalı Öcalanı Türkiyə parlamentində çıxış etməyə və təşkilatını dağıtmağa çağırmışdı. Baxçalı vasitəçi rolunu Öcalanla danışıqlar aparmalı olan qanuni fəaliyyət göstərən kürd yönümlü Xalq Birlik və Demokratiya Partiyasından (DEM) olan deputatlara həvalə edib. Belə də oldu. Ötən il oktyabrın 24-də PKK lideri DEM millət vəkili və qardaşı oğlu Rihi Ömər Öcalanla görüşüb. Dekabrın sonunda DEM heyəti yenidən həbsxanaya baş çəkdi və PKK lideri Ərdoğan və Baxçalının irəli sürdüyü kürdlərlə münasibətlərin “yeni paradiqmasına lazımi müsbət töhfə verməyə” hazır olduğunu bildirdi.
Fevral ayında Öcalan artıq tərəfdarlarına müraciət edərək onları silahlarını yerə qoymağa çağırıb.
Əsas qərar verilmişdi, lakin PKK-çıların cavabını gözləmək lazım idi: Öcalanın həbsdə olduğu illərdə onlar müəyyən muxtariyyət əldə etmişdilər. Amma onların reaksiyası müsbət idi: biz özümüz dağılışırıq!
PKK-nın özünü ləğv etməsinin əhəmiyyətini qiymətləndirmək çətindir.
Türkiyənin ən böyük milli azlığının, müxtəlif hesablamalara görə, respublikanın 80 milyon əhalisinin 15-30 milyonu arasında olan insanların mənafeyini müdafiə edən təşkilatın silahlı mübarizəsi bununla da başa çatır.
Bu, NATO-nun əsas ölkəsini və Yaxın Şərqin bütövlüyünü təhdid edən terror və partizan müharibəsinin sonudur.
Türk dövlətçiliyinə qarşı bütün təhdidlərdən ən təhlükəlisi kürdlər idi. Axı dünyəvi İmamoğlu ilə Ərdoğanın mübarizəsi ideologiyaların mübarizəsidir, idarəetmə forması və inkişaf vektoru ilə bağlı mübahisədir və PKK ilə qarşıdurmada yalnız iki yol var idi: ya Türkiyə bütöv qalır, ya da dağılır.
Ərdoğan və nazirləri sevinirlər (baxmayaraq ki, onlar hələ də “terrorsuz Türkiyə” kimi kifayət qədər təvazökar qiymətləndirmələrdən istifadə edirlər), çünki 50 ildə heç bir türk liderinin bacarmadığını ediblər.
Ölçüsü baxımından bu qələbə yəqin ki, öz dövründə Türkiyənin parçalanmasının qarşısını ala bilən Atatürkün xidmətləri ilə müqayisə oluna bilər. Onun adını ölkə tarixinə salmaq və səlahiyyətlərinin uzadılmasına haqq qazandırmaq üçün daha bir səbəb.
Vəziyyətə görə, Ərdoğan Öcalan üzərindəki qələbədən İmamoğlu və Özəllə qarşıdurmada xal qazanmaq üçün arqument kimi istifadə edə bilər. Baxın, sizin partiya bunu edə bilmədi, amma biz bacardıq. Buna Gülənin son ölümünü də əlavə etsək, Ərdoğan demək olar ki, bütün düşmənlərinin öhdəsindən gələ bilib.
Əgər Türkiyənin xarici siyasətə təsirindən danışırıqsa, o zaman PKK-nın öz-özünə buraxılması, həm Suriyada, həm də Türkiyədə böyük səy və resurslara qarşı mübarizə aparması Ankaraya beynəlxalq arenada daha inamlı hərəkət etməyə imkan verəcək. Ən azından eyni Suriyada.
YPG üzvləri Əl-Şaraa ordusuna qoşulmaq istəyinə baxmayaraq, muxtariyyətlərindən əl çəkməyiblər. Ərdoğan açıq şəkildə bildirdi ki, PKK-nın ləğvi onların Suriyadakı üzvlərinə, yəni YPG-yə də aiddir. Beləliklə, Suriya kürdlərinə Əl-Şaraa və Ərdoğan tandemi tərəfindən təzyiq daha da artacaq.
Trampın Səudiyyə Ərəbistanına səfərindən, Əl-Şaraa ilə görüşündən və ABŞ sanksiyalarının ləğvindən sonra cütlük özlərini daha da inamlı hiss edir. Axı, Trampın sözlərinə görə, o, görüş və sanksiyalarla bağlı qərarını türkiyəli həmkarı ilə telefon danışığından sonra verib.
Ağ ev rəhbərinin Fəratın o tayındakı bölgədən qoşunları çıxarmaq planları YPG-nin məhvini sürətləndirə bilər. PKK-nın sağ qalması Türkiyənin rəqiblərinin, hətta NATO daxilində də hər an sıxışdıra biləcəyi ağrılı nöqtə idi. İndi ABŞ-dakı demokratların və ya Emmanuel Makronun artıq bu üstünlüyü yoxdur.
PKK-nın dağılmasına təkan verən amil Suriyadakı hadisələr - həm hakimiyyətin özünün dəyişməsi, həm də Türkiyə qoşunlarının əməliyyatları olub.
Eyni zamanda, Baxçalının bu prosesə təsirini də qiymətləndirməmək olmaz. Baxmayaraq ki, kürd məsələsində ən barışmaz partiyanı təmsil edir, amma İmamoğlunun həbsi ilə bağlı etirazlar zamanı nümayiş etdirdiyi praqmatik və çevik olmağı bilir. MHP başqanı Ərdoğandan İstanbul bələdiyyə sədrinin “məsələnin həllini” gecikdirməməsini istəyib: “Təqsiri sübuta yetirilərsə, həbsxanaya, bəraət qazanarsa, vəzifəsini yerinə yetirməyə, həbssiz məhkəməyə və televiziyada məhkəməyə müraciət etsin”.
PKK-nın özünü ləğv etməsinin motivi kimi başqa amilləri də qeyd etmək olar: Suriyada güclənən və ordusunu gücləndirən Türkiyəyə qarşı mübarizəni davam etdirmək getdikcə çətinləşirdi.
Onlar siyasətə miqrasiya edə, qanuni partiyaların, ilk növbədə DEM-in sıralarına qoşula bilərlər. Keçmiş əsgərlər, mafiozlar siyasətçi olmadılarmı? Və kim bilir, bəlkə siyasətdə keçmiş RPK-çılar kürdlərin hüquqlarını müdafiə etməkdə Qəndil dağlarından daha böyük uğur qazanacaqlar?
