Türkiyə çətin dövr yaşayır. Artan xarici təzyiqlər və siyasi qeyri-sabitlik cəhdləri fonunda hökumət iqtisadi sabitliyi qorumaq və sosial harmoniyanı təmin etmək üçün sürətli və qətiyyətli addımlar atmağa məcbur qalıb. İstanbul meri Əkrəm İmamoğlunun korrupsiya sxemlərində ittiham edilərək məhkəmə tərəfindən həbs olunması, ölkənin qarşılaşdığı çağırışlar zəncirində növbəti epizod oldu. Lakin Türkiyənin zəifləyəcəyinə ümid edənlər yanıldılar.

Son həftələrin hadisələri göstərdi ki, Türkiyə hakimiyyəti təkcə təhlükələrin miqyasını anlamaqla kifayətlənmir, eyni zamanda onlara operativ reaksiya verməyə hazırdır. Türkiyə Mərkəzi Bankı spekulyativ hücumların qarşısını almaq üçün overnight (bir gecəlik) faiz dərəcəsini 46%-ə qaldıraraq antikrizis addımlar atdı. Paralel olaraq 50 milyard lirə dəyərində qısamüddətli istiqrazlar yerləşdirildi ki, bu da maliyyə bazarlarındakı likvidliyi nəzarətə götürməyə imkan verdi. Bu addımlar göstərdi ki, Türkiyə iqtisadiyyatını qorumaq üçün kifayət qədər alətlərə sahibdir və hökumət önləyici tədbirlər görməyi bacarır.

Lakin təkcə makroiqtisadi addımlar ölkənin dayanıqlığını təmin etmir. Türkiyə hakimiyyəti anlayır ki, sabitliyin açarı vətəndaşların və investorların etimadıdır. Buna görə də Ankara İstanbulda xaosun yaranmasına imkan vermədi, küçə etirazlarının genişlənməsinin qarşısını aldı və ictimai rəyə nəzarəti saxladı.

İmamoğlunun həbsi ətrafında aparılan siyasi manipulyasiyalar və spekulyasiyalar, Türkiyə iqtisadiyyatının böhranlara uyğunlaşmaq bacarığını kölgədə qoymamalıdır. Lirənin dalğalanmalarına və fond bazarının enişinə baxmayaraq, əsas göstəricilər – ixrac, sənaye istehsalı və turizm sektoru müsbət dinamikanı qoruyur. Hökumət əmindir ki, Türkiyə iqtisadiyyatının dayanıqlığı müvəqqəti sarsıntıların təsiri altında pozulmayacaq.

Siyasi-iqtisadi kontekst və onun bazarlara təsiri

Korrupsiya sxemləri və tender saxtakarlıqları ittihamı ilə həbs edilən Əkrəm İmamoğlunun həbsi ölkə üzrə genişmiqyaslı etirazlara səbəb oldu. Türkiyə Daxili İşlər Nazirliyinin rəsmi məlumatına görə, 1100 nəfər etirazçı saxlanılıb ki, bu da sosial gərginliyin yüksək həddə olduğunu göstərir.

Siyasi böhranın dərinləşməsi fonunda Türkiyə Mərkəzi Bankı makroiqtisadi sabitliyi təmin etmək üçün bir sıra antikrizis tədbirləri həyata keçirdi. Xüsusilə, overnight kredit faiz dərəcəsinin 46%-ə qaldırılması lirəyə qarşı spekulyativ hücumların qarşısını almaq və qısamüddətli dəyişkənliyi azaltmaq məqsədi daşıyırdı.

Bundan əlavə, Türkiyə son 20 ildə ilk dəfə 91 günlük istiqrazların yerləşdirilməsi üzrə hərrac keçirdi ki, bu da bank sektoruna likvidlik cəlb etmək üçün nəzərdə tutulmuşdu. Paralel olaraq, Mərkəzi Bank milli valyutada olan əmanətlərə vergi dərəcəsini azaltdı, Türkiyə səhmlərinin qısa müddətli satışına məhdudiyyətlər tətbiq etdi və qiymətli kağızların geri alınma şərtlərini yumşaltdı. Bu addımlar kapital axınını minimuma endirmək və fond bazarının daha da enişinin qarşısını almaq üçün atıldı.

Bazarlar siyasi qalmaqala dərhal reaksiya verdi və aktivlərin genişmiqyaslı satışına səbəb oldu. BIST 100 indeksi ciddi eniş yaşadı, dövlət istiqrazlarının ikincili bazardakı dəyəri isə azaldı ki, bu da onların gəlirliliyinin artmasına gətirib çıxardı. Türkiyə lirəsi investorların güclü təzyiqi altında qaldı və valyuta spekulyantları aktiv şəkildə mənfəət götürməyə başladılar ki, bu da devalvasiya proseslərini sürətləndirdi.

Ekspertlər qeyd edirlər ki, İmamoğlunun həbsi Türkiyənin yüksək siyasi risklərə malik ölkə kimi imicini gücləndirdi. Bu da Türkiyənin suveren borcu üzrə CDS-lərin (Credit Default Swaps) kəskin artmasına gətirib çıxardı. Türkiyə aktivlərinə investisiya qoymaq üçün tələb olunan risk mükafatı kəskin artdı və bu, xarici kapital axınının azalmasına səbəb oldu.

Türkiyə lirəsinin sistemli devalvasiyasının əsas səbəbləri

Aqressiv monetar siyasət. Son illərdə Türkiyə hökuməti inflyasiyanın artmasına baxmayaraq, faiz dərəcələrinin endirilməsi yolu ilə iqtisadi artımı stimullaşdırmağa yönəlmiş qeyri-standart iqtisadi siyasət yeritdi. Bu, inflyasiya spiralını gücləndirdi və kapital axınına səbəb oldu.
Xroniki tədiyə balansı kəsiri. Türkiyə iqtisadiyyatı mənfi ticarət balansı göstəricilərini qoruyub saxlayır ki, bu da valyuta bazarına təzyiqi artırır. Enerji daşıyıcılarının və digər malların idxalına ehtiyac lirəyə olan təzyiqi gücləndirir.
Qərbli investorların etimadsızlığı. Mərkəzi Bankın fəaliyyətinə hökumətin müdaxiləsi və müstəqil institutlara təzyiqlərdən sonra Qərb investorları Türkiyədən kapital çıxarmağa başladılar. Əsas reytinq agentliklərinin Türkiyənin suveren borc reytinqini endirməsi də vəziyyəti daha da gərginləşdirdi.
Proqnoz və mümkün ssenarilər

Ekspertlərin fikrincə, yaxın perspektivdə Türkiyə hakimiyyəti valyuta intervensiyalarını aktivləşdirmək və inflyasiyanın cilovlanması üçün tədbirləri genişləndirməyə məcbur olacaq. Xarici valyuta likvidliyinin artırılması məqsədilə yeni dövlət istiqrazlarının buraxılması mümkündür.

Eyni zamanda, iqtisadçılar xəbərdarlıq edirlər ki, monetar siyasətin həddindən artıq sərtləşdirilməsi daxili istehlakın azalmasına və iqtisadi artım tempinin zəifləməsinə gətirib çıxara bilər. Lirənin davamlı zəifləməsi fonunda Türkiyə iqtisadiyyatı sürətlə dollarlaşma riski ilə üzləşə bilər - yəni əhali və biznes əmanətlər və hesablaşmalar üçün xarici valyutaya üstünlük verə bilər.

İmamoğlunun həbsi ilə başlayan siyasi qeyri-sabitlik həm də Türkiyənin Avropa İttifaqına yaxınlaşmaq perspektivlərinə zərbə vurdu. Avropalı tərəfdaşlar ənənəvi olaraq hüququn aliliyini və siyasi sabitliyi inteqrasiya dialoqunun əsas meyarları kimi qiymətləndirirlər. Yeni hadisələr Qərb tərəfdaşlarının Türkiyədə məhkəmə sisteminin şəffaflığı və demokratik institutların vəziyyəti ilə bağlı narahatlıqlarını artırdı.

Türkiyə iqtisadi qeyri-sabitliyin astanasında tarazlıq saxlamağa çalışdığı bir vaxtda, analitiklər siyasi böhranın daha da dərinləşəcəyi təqdirdə sistemli risklərin artacağı barədə xəbərdarlıq edirlər. İnvestisiya mühitinin pisləşməsi və milli valyutaya olan etimadın azalması gələcəkdə Türkiyə iqtisadiyyatının və maliyyə sisteminin dayanıqlığı üçün ciddi təhlükə yarada bilər.

Maliyyə bazarlarının reaksiyası: satış dalğasından sabitliyə doğru

Siyasi təlatümlər Türkiyə lirəsinə dərhal təsir etdi - milli valyuta dollar qarşısında 2% dəyər itirərək devalvasiya proseslərinin sürətləndiyini göstərdi. Türkiyə dövlət istiqrazlarının genişmiqyaslı satışı ölkənin maliyyə sisteminə təzyiqi artırdı ki, bu da Türkiyə Mərkəzi Bankını (TCMB) və Kapital Bazarı Şurasını (SPK) panikanın qarşısını almaq üçün təcili tədbirlər görməyə məcbur etdi.

Mərkəzi Bank overnight (bir gecəlik) faiz dərəcəsini 44%-dən 46%-ə qaldıraraq milli valyutaya qarşı spekulyativ hücumların qarşısını aldı. Eyni zamanda, TCMB adətən pul kütləsini idarə etmək üçün istifadə olunan həftəlik kredit hərraclarını dayandırmaq qərarına gəldi. Bu addım sistemdəki likvidliyin müvəqqəti olaraq məhdudlaşdırılmasına və inflyasiya risklərinin cilovlanmasına kömək etdi.

İstiqraz bazarındakı volatilliyi azaltmaq üçün TCMB təcili olaraq 91 günlük veksellər yerləşdirdi. Ümumi dəyəri 50 milyard lirə (təxminən 1,31 milyard dollar) olan bu addım pul axınlarının nəzarətə alınmasına imkan verdi. Eyni zamanda, SPK səhmlərin qısa müddətli satışını qadağan etdi və şirkətlərin qiymətli kağızlarının geri alınma prosedurunu sadələşdirdi ki, bu da əvvəlki gün 15% eniş yaşamış BIST 100 indeksinin 1% bərpasına kömək etdi.

İnvestisiya mühitinin pisləşməsinə və siyasi risklərin artmasına baxmayaraq, Türkiyə müəyyən makroiqtisadi dayanıqlıq əlamətləri nümayiş etdirir. JPMorgan-ın məlumatına görə, son üç ayda cari hesab kəsiri ÜDM-in 4%-dən aşağı səviyyəsində sabitləşib ki, bu da qeyri-sabitlik şəraitində müsbət siqnal hesab olunur.

2024-cü ildə rekord həddə - 80%-ə çatan inflyasiya göstəriciləri artıq müəyyən qədər yavaşıyır ki, bu da qəbul edilən tədbirlərin effektivliyini nümayiş etdirir. Bank sisteminə inamın qismən bərpası da vəziyyətin sabitləşməsinə dair digər göstəricidir.

Bununla belə, BNP Paribas-ın proqnozlarına əsasən, sərt monetar siyasətin 2025-ci ilin sonuna qədər davam etdirilməsi zəruridir. Kredit şərtlərinin sərtləşdirilməsi iqtisadi artımın zəifləməsinə səbəb olacaq, lakin bu addım valyuta risklərini minimuma endirməyə və inflyasiya proseslərini cilovlamağa imkan verəcək. Proqnozlara görə, inflyasiya cari ilin sonuna qədər 30%-ə qədər enə bilər.

Türkiyə iqtisadiyyatının sabitliyini təmin etmək üçün strateji addımlar

Türkiyə iqtisadiyyatının sabitliyini təmin etmək üçün kompleks yanaşma tələb olunur ki, bu da aşağıdakı addımları əhatə etməlidir:

Müstəqil monetar siyasət
Mərkəzi Bankın siyasi təsirdən asılı olmaması sabitliyin əsas şərtidir. 2024-cü ilin dekabrında əsas faiz dərəcəsinin 50%-dən 47,5%-ə endirilməsi iqtisadiyyatı dəstəkləmək məqsədi daşıyırdı, lakin bu addım inflyasiya risklərini artırdı. Siyasi qeyri-sabitliyin gücləndiyi şəraitdə Mərkəzi Bank yalnız makroiqtisadi göstəricilərə əsaslanaraq qərar qəbul etməlidir.
İnvestor etimadının bərpası
İqtisadi siyasətin şəffaflığı və qərarların ardıcıllığı investorların etimadının qaytarılmasında həlledici rol oynayır. Siyasi rəqiblərin həbsi və daxili gərginliyin artması investisiya mühitini pozur və kapital axınına səbəb olur. Bazarların sabitləşməsi üçün hüququn aliliyinin gücləndirilməsi və iqtisadiyyatı qeyri-sabitləşdirən siyasi addımlardan çəkinmək vacibdir.
Struktur islahatlar
Türkiyə iqtisadiyyatının dayanıqlığı yalnız strukturunun şaxələndirilməsi ilə mümkündür. İdxaldan asılılığın azaldılması və yerli istehsalın inkişafı ticarət balansına olan təzyiqi zəiflədə bilər. Kiçik və orta sahibkarlığın dəstəklənməsi, innovativ texnologiyalara sərmayə yatırımı iqtisadi siyasətin əsas istiqamətlərindən biri olmalıdır.
Fiskal intizam
Büdcə xərclərinin optimallaşdırılması, dövlət büdcəsinin kəsirinin azaldılması və dövlət borcunun səviyyəsinə nəzarət Türkiyənin makroiqtisadi sabitliyini gücləndirə bilər. Lirənin məzənnəsindəki qeyri-sabitlik hökuməti vergi siyasətinə yenidən baxmağa və daxili investisiyaların cəlb edilməsi üçün əlavə tədbirlər görməyə məcbur edir.
Sosial dəstək
Lirənin kəskin ucuzlaşması fonunda əhalinin real gəlirlərinin sürətlə azalmasını nəzərə alaraq, Türkiyə hökuməti sosial müdafiə proqramlarını gücləndirməlidir. Minimum əməkhaqqının artırılması, aztəminatlı ailələrə ünvanlı yardım və əsas ərzaq məhsullarının qiymət artımına nəzarət sosial gərginliyin azaldılmasına kömək edəcək.
Proqnoz və inkişaf ssenariləri

Türkiyə mühüm iqtisadi potensiala malikdir, lakin onun tam reallaşması ardıcıl və düzgün siyasətdən asılıdır. Türkiyə hakimiyyəti üçün əsas prioritet investor etimadının bərpası, lirənin məzənnəsinin sabitləşdirilməsi və fiskal intizamın gücləndirilməsi olmalıdır.

Siyasi qeyri-sabitliyin davam etdiyi şəraitdə lirənin daha da zəifləməsi riski yüksək olaraq qalır. Kapital axınının davam etməsi, xarici ticarət balansının pisləşməsi və sosial narazılığın artması devalvasiya proseslərini gücləndirə bilər.

Digər tərəfdən, real iqtisadi sektora investisiyaların artırılması, ixrac potensialının gücləndirilməsi və struktur islahatların aparılması Türkiyənin dayanıqlı artım trayektoriyasına qayıtmasını təmin edə bilər.

Beləliklə, Türkiyə hakimiyyəti üçün əsas çağırış valyuta bazarını sabitləşdirmək və iqtisadi aktivliyi qorumaq arasında balans tapmaq olacaq. Hökumətin genişmiqyaslı antikrizis strategiyasını uğurla həyata keçirməsi ölkənin gələcək iqtisadi kursunu müəyyən edəcək.

Türkiyə son dönəmdəki təlatümlərə baxmayaraq, böhrandan çıxmaq üçün kifayət qədər potensiala malikdir. Ölkə xarici çağırışlara uyğunlaşmaq qabiliyyətini nümayiş etdirir və çevik iqtisadi siyasət, eləcə də antikrizis islahatları sayəsində dayanıqlı artıma nail ola bilər.

Türkiyə iqtisadiyyatında sabitlik və böhrandan çıxış yolları

Analitiklərin fikrincə, Türkiyənin makroiqtisadi sabitliyə nail olması üçün hakimiyyət iki əsas istiqamətə diqqət yetirməlidir:

İnflyasiyanın cilovlanması üçün sərt monetar siyasət
İqtisadi siyasətin şəffaflığının artırılması yolu ilə xarici investisiyaların cəlb edilməsi
Son aylarda cari hesab kəsirinin ÜDM-in 4%-dən aşağı səviyyədə sabitləşməsi milli iqtisadiyyatın güclənməsi üçün potensialın hələ də mövcud olduğunu göstərir. Lakin bu tədbirlərin uğuru struktur disbalansların aradan qaldırılmasına yönəlmiş əlavə addımlardan asılı olacaq.

İstanbul meri Əkrəm İmamoğlunun həbsi fonunda 2% dəyər itirən türk lirəsi yenidən investorların təzyiqinə məruz qaldı. Valyuta məzənnəsindəki kəskin dalğalanmalar siyasi qeyri-sabitlik və investisiya mühitinin pisləşməsinin nəticəsi oldu.

Ekspertlər vurğulayırlar ki, lirəyə etimadın bərpası yalnız klassik monetar siyasət prinsiplərinə qayıdış yolu ilə mümkündür. Türkiyə Mərkəzi Bankının müstəqilliyi iqtisadi strategiyanın əsas elementi olmalıdır. Yalnız makroiqtisadi göstəricilərə əsaslanan qərarlar - siyasi təsirlərdən kənar - valyuta bazarının sabitləşməsinə və inflyasiya tempinin nəzarət altında saxlanmasına imkan verəcək.

Türkiyə iqtisadiyyatının qarşılaşdığı əsas təhdidlərdən biri - kütləvi kapital axınıdır.
2024-cü ildə portfel investisiyalarının həcmi 38%, birbaşa xarici sərmayələr isə 26% azaldı. Bu tendensiya yalnız iqtisadi artımı deyil, həm də bank sisteminin dayanıqlığını təhlükə altına alır.

Türkiyə investisiya fəaliyyətini bərpa etmək üçün xarici investorlar üçün aydın stimullar təqdim etməlidir:

Mülkiyyət hüquqlarının qorunmasına zəmanət
Vergi siyasətində şəffaflıq
Milli valyutanın sabit məzənnəsi
Prioritet sahələrdə uzunmüddətli investisiya proqramları
Türkiyə əlverişli coğrafi mövqeyi, inkişaf etmiş nəqliyyat infrastrukturu və güclü sənaye bazası sayəsində beynəlxalq investorlar üçün cəlbedici ölkə olaraq qalır. Lakin bu potensialın tam reallaşması üçün uzunmüddətli investisiyalara mane olan siyasi risklərin aradan qaldırılması vacibdir.

Fiskal intizam və dövlət borcuna nəzarət Türkiyə hökumətinin prioritetləri olmalıdır.
Türkiyə əhəmiyyətli sənaye potensialına, inkişaf edən kənd təsərrüfatına və rəqabətqabiliyyətli enerji sektoruna malikdir. Bu üstünlüklərin tam reallaşması üçün dövlət xərclərinin prioritet istiqamətlərə yönəldilməsinə əsaslanan strategiya həyata keçirilməlidir:

İxrac və yerli istehsalın inkişafı
İnfrastruktur layihələrinə və nəqliyyat marşrutlarına investisiyalar
Davamlı artımın əsas dayağı kimi kiçik və orta biznesin dəstəklənməsi
Bu istiqamətlərin inkişafı yalnız iqtisadiyyatı gücləndirməyəcək, həm də yeni iş yerlərinin yaradılmasına şərait yaradacaq ki, bu da yüksək işsizlik və əhalinin real gəlirlərinin azalması fonunda xüsusilə vacibdir.

Lirənin ucuzlaşması və əsas ərzaq məhsullarının bahalaşması əhalinin həyat səviyyəsinin pisləşməsinə gətirib çıxarıb. Türkiyə hakimiyyəti sosial dəstək proqramlarını genişləndirməlidir, o cümlədən:

Minimum əməkhaqqının artırılması
Aztəminatlı ailələrə məqsədli sosial yardımların göstərilməsi
Səhiyyə və təhsil sektoruna investisiyaların artırılması
Bu addımlar sosial riskləri minimuma endirəcək və iqtisadi artım üçün əlverişli mühit yaradacaq.

Türkiyə iqtisadi transformasiya yolunda

Türkiyə tarixi seçim qarşısındadır: ya qısamüddətli sabitləşdirmə tədbirlərini davam etdirmək, ya da genişmiqyaslı struktur islahatlarına üstünlük vermək. İkinci yol daha böyük səylər tələb etsə də, bu addım ölkəyə təkcə cari çağırışların öhdəsindən gəlməyə deyil, həm də dayanıqlı iqtisadi artımın təməlini qoymağa imkan verəcək.

Türkiyə artıq çətin böhranlardan çıxmaq bacarığını sübut edib. 2001-ci il maliyyə böhranından sonra ölkə genişmiqyaslı bank sektoru islahatları həyata keçirdi və nəticədə dünyanın ən sürətlə inkişaf edən iqtisadiyyatlarından birinə çevrildi.

Bu gün Türkiyə yenidən dəyişikliklər astanasındadır və bu dəyişikliklərin uğuru hakimiyyətin lazımi islahatları həyata keçirməkdəki qətiyyətindən asılı olacaq.

Liranın ucuzlaşması hökm deyil, bu, iqtisadi strategiyanın yenidən nəzərdən keçirilməsinə ehtiyac olduğunu göstərən siqnaldır. Türkiyə güclü sənaye bazası, əlverişli coğrafi mövqe və dayanıqlı sosial struktur kimi möhkəm bünövrəyə sahibdir.

Böhrandan çıxış yolu isə müstəqil monetar siyasətə, struktur islahatlarına və vətəndaşların sosial müdafiəsinə əsaslanan kompleks yanaşmanı tələb edir. Yalnız ardıcıl və düşünülmüş addımlar Türkiyəyə böhrandan çıxmağa və dünya iqtisadi arenasında mövqeyini gücləndirərək uzunmüddətli sabit artıma nail olmağa imkan verəcək.

Elçin Alıoğlu - bakunetwork.org