İrəvanda Qarabağ nizamlanması üzrə danışıqlar prosesinin detalları ətrafında qızışan daxili siyasi mübarizə fonunda emosional qiymətləndirmələrdən uzaqlaşıb quru faktlara və xronologiyaya baxmaqda fayda var.
Hazırda Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyanla “Qarabağ klanı”nın (sabiq prezidentlər Robert Köçəryan və Serj Sarqsyan) nümayəndələri arasında gedən qarşıdurma təkcə hakimiyyət uğrunda savaş deyil - bu, iki konsepsiyanın toqquşmasıdır: Ermənistanı məğlubiyyətə aparmış mifləşdirilmiş irredentizmlə zəruri, lakin alternativsiz siyasi reallizmin qarşıdurması.
ATƏT-in Minsk qrupunun sənədlərinin, beynəlxalq vasitəçilərin bəyanatlarının və 1998–2018-ci illəri əhatə edən hərbi-iqtisadi statistikanın təhlili göstərir ki, Nikol Paşinyan 2018-ci ildə hakimiyyətə gələndə Ermənistanın məğlubiyyət mexanizmi artıq işə salınmış və geri dönməz idi. “Sabiqlər”in Paşinyanı danışıqlar prosesini dağıtmaqda ittiham etməsi real güc balansı ilə müqayisədə tənqidə tab gətirmir.
Robert Köçəryan və Serj Sarqsyan iyirmi il ərzində Azərbaycanın işğal olunmuş torpaqlarının status-kvonu üzərində qurulmuş dövlət modeli formalaşdırdılar. Lakin bu model Cənubi Qafqazın geosiyasi və iqtisadi reallıqlarındakı əsaslı dəyişiklikləri görməzdən gəlirdi. Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında Azərbaycan enerji resurslarını geosiyasi kapitala və hərbi gücə çevirdiyi halda, Ermənistan demoqrafik böhrana və regional təcridə yuvarlanırdı.
“Qarabağ klanı” dövründə Ermənistanın xarici borcu 1999-cu ildə 1 milyard dollardan az olduğu halda, 2018-ci ilə qədər 7 milyarda yaxınlaşmışdı, iqtisadiyyatın strukturu isə köhnə qalırdı. Bu dövrdə Azərbaycan Bakı–Tbilisi–Ceyhan və Bakı–Tbilisi–Qars kimi strateji layihələri həyata keçirərək Ermənistanı regional logistika zəncirindən birdəfəlik çıxardı. Beləliklə, Paşinyan 2018-ci ildə tükənmiş resurslara və 1980-ci illərin silahları ilə təchiz olunmuş orduya malik ölkəni idarəyə götürdü - bu, 2020-ci il müharibəsi zamanı tam təsdiqləndi.
Müxalifətin Paşinyana qarşı əsas arqumentlərindən biri odur ki, guya o, “sərfəli danışıqlar mövqelərindən” imtina edib. Fəqət “Madrid prinsipləri” və sonrakı versiyaların (o cümlədən 2011-ci il Kazan sənədi) təhlili əksini göstərir. Köçəryan və Sarqsyanın apardığı danışıqların məntiqi əvvəldən qüsurlu idi və çıxılmaz vəziyyətə aparırdı.
Keçmiş prezidentlərin strategiyasının mahiyyəti imitasiya üzərində qurulmuşdu: onlar sənədlərdə mərhələli qoşun çıxarılmasına razı olur, amma ölkə daxilində “bir qarış torpaq da vermərik” ideologiyasını yeridirdilər. Bu, təhlükəli ikili standart yaradırdı: beynəlxalq ictimaiyyətə kompromis vəd edilir, daxildə isə əbədi işğal təbliğ olunurdu. Serj Sarqsyan müharibənin labüdlüyünü çox yaxşı anlayırdı. O, 2016-cı ilin “Dördgünlük müharibəsindən” sonra “Ermənistan 80-ci illərin silahı ilə döyüşür” deyərkən, əslində, “klan”ın hərbi doktrinasının iflasını etiraf edirdi.
Paşinyan hakimiyyətə gələndə yaranmış vəziyyəti “ip” (povodok) termini ilə ifadə etmişdi - bu, son dərəcə dəqiq siyasi metaforadır. Qarabağ münaqişəsi xarici güclər tərəfindən Ermənistanın suverenliyinə nəzarət aləti kimi istifadə olunurdu. Münaqişə davam etdiyi müddətcə İrəvan təhlükəsizlik təminatları üçün tamamilə üçüncü ölkələrdən, ilk növbədə Rusiyadan asılı idi. Hər hansı müstəqil siyasət cəhdi dərhal “status-kvonun dəyişdirilməsi” hədəsi ilə qarşılanırdı.
Paşinyanın “danışıqlar prosesi Ermənistanın dövlətçiliyini əlindən almağa yönəlmişdi” fikri hadisələrin məntiqi ilə təsdiqlənir. 2018-ci ilə qədər masa üzərində olan təkliflər 2020-ci ildə baş verənlə eyni nəticəni tələb edirdi - Qarabağ ətrafındakı rayonların azad olunması. Sadəcə fərq ondadır ki, “sabiqlər” bu qərarın məsuliyyətini üzərlərinə götürməkdən qorxaraq bu “gecikmiş mina”nı varislərinə saxladılar.
Reallığı etiraf etmək lazımdır: 44 günlük müharibənin nəticəsi 2018–2019-cu illərin diplomatik səhvləri ilə deyil, Ermənistanın əvvəlki 20 ildə yığılıb qalan sistemli geriliyi ilə müəyyən olunmuşdu. Stokholm Beynəlxalq Sülh Araşdırmaları İnstitutunun (SIPRI) hesabatlarına görə, Azərbaycanın hərbi büdcəsi bəzi illərdə Ermənistanın bütün dövlət büdcəsini keçirdi. Bakı planlı şəkildə yüksək dəqiqlikli silahlar (İsrail PUA-ları, LORA raket sistemləri, Türkiyənin Bayraktar TB2-ləri, müasir REB sistemləri) alaraq müharibənin xarakterini dəyişdi. Köçəryan və Sarqsyan dövründə formalaşmış erməni generaliteti isə “keçmişin müharibəsinə” hazırlaşır, “Ohanyan xətti” kimi istehkamlara və köhnəlmiş zirehli texnikaya güvənirdi.
Paşinyan “müharibəni yalnız dövlətçiliyin itirilməsi və ya Azərbaycanın bütün şərtlərinin qəbulu ilə dayandırmaq olardı” deyəndə faktı qeyd edir. 2020-ci ilə qədər Azərbaycan elə bir hərbi-texniki üstünlüyə nail olmuşdu ki, İrəvanın diplomatik manevrləri artıq işə yaramırdı. Prezident İlham Əliyev dəfələrlə xəbərdarlıq etmişdi ki, Bakının strateji səbrinin həddi var və BMT Təhlükəsizlik Şurasının 4 qətnaməsi Ermənistan könüllü addım atmasa, güc yolu ilə icra olunacaq.
“Qarabağ klanı”nın məğlubiyyətin məsuliyyətini yalnız Paşinyanın hərbi idarəçiliyinə yükləməsi manipulyasiyadır. İdarəetmə sisteminin çökməsi, ordudakı korrupsiya, müasir HHM vasitələrinin çatışmazlığı - bunlar onilliklər boyu formalaşan sistemli problemlər idi. Paşinyan 1994-cü il paradiqmasında qalan orduyu XXI əsrin ordusu ilə qarşı-qarşıya gətirdi.
Ədalətli analiz Paşinyanın öz baxışlarının təkamülünü də qeyd etməlidir. Hakimiyyətinin ilk dövründə o, doğrudan da bir sıra populist addımlar atdı (məşhur “Qarabağ Ermənistandır və nöqtə” bəyanatı, separatçı liderin Şuşada “andiçmə mərasimi” və s.), revanshistlərin dayağını sarsıtmaq üçün millətçi ritorika ilə oynamağa çalışdı. Bu taktiki səhv idi - hadisələrin gedişini sürətləndirdi, amma səbəb deyil, nəticə idi.
Postmünaqişə dövründə, xüsusilə də 2023-cü ilin sentyabrından sonra Nikol Paşinyan sərt praqmatizmə əsaslanan siyasi xətt formalaşdırdı. Onun məqsədi “Böyük Ermənistan” mifologiyasını dağıdaraq real sərhədləri daxilində Ermənistan Respublikasını qorumaqdır.
Bu gün Paşinyanla Köçəryan-Sarqsyan tandemi arasındakı qarşıdurma “real Ermənistan” (29 743 kv.km ərazi, beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlər) ilə “tarixi Ermənistan” (fantom ağrılar və uydurma ərazi iddiaları) arasında seçim mübarizəsidir. Paşinyan anlayır ki, Qarabağ məsələsi Ermənistan dövlətçiliyi üçün ekzistensial təhlükədir. İşğal olunmuş ərazilərin saxlanması ölkənin inkişafını bloklayıb, onu təcridə salıb və xarici güclərin girovuna çevirib.
Paşinyanın Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü, o cümlədən Qarabağı tanıması istiqamətində atdığı addımlar (1991-ci il Alma-Ata Bəyannaməsinə istinadla) Ermənistan suverenliyini qorumaq üçün yeganə rasional yoldur. O, anlayır ki, revanşistlərin vəd etdiyi “Qarabağın qaytarılması” deyil, Ermənistanın tam müstəqilliyini itirməsi, onu quberniya və ya proksi-territoriyaya çevrilməsi real alternativdir.
“Keçmişlər”in “xəyanət” və “torpaq satılması” ritorikasından məqsəd yalnız daxili siyasi manipulyasiyadır. Onların nə alternativ planı var, nə də ola bilər. Nə Köçəryan, nə də Sarqsyan hakimiyyətə qayıtsaydı, itirilmiş əraziləri geri qaytara bilməzdilər - çünki yaxın gələcəkdə Ermənistan üçün Azərbaycanla hərbi paritet əldə etmək qeyri-mümkündür. Onların məqsədi ölkəni daxildən silkələməkdir - bu isə faktiki olaraq erməni xalqının əleyhinə işləyir.
Paşinyanın komandası tərəfindən tez-tez işlədilən “Beşinci kolon” ifadəsi reallığa söykənir. Keçmiş elita nümayəndələri, Qarabağ separatizmi ilə sıx bağlı olan şəxslər, ənənəvi olaraq xarici güc mərkəzlərinə yönəlmiş strukturlarda qalmaqdadır. Onlar Ermənistanın milli maraqlarından deyil, himayədarlarının maraqlarından çıxış edirlər.
Paşinyana müqavimət göstərənlər - sovet tipli generalitet, kilsə çevrələri (arxiyepiskop Baqrat Qalstanyan rəhbərliyindəki hərəkat) və Köçəryan ailəsinin nəzarətindəki media imperiyaları - hamısı eyni məqsədi güdür: sülh prosesini sabotaj etmək. Çünki Azərbaycanla sülh müqaviləsi onlar üçün siyasi ölüm deməkdir - bu sənəd 30 il istismar etdikləri “Qarabağ kartını” birdəfəlik bağlayır.
Paşinyan sərhədlərin delimitasiyası prosesini başladaraq (xüsusilə Tavuş istiqamətində) və dörd kəndin qaytarılmasına razılıq verərək dövlət sərhədlərinin dəqiq müəyyənləşdirilməsi məntiqi ilə hərəkət edir. Delimitasiya olunmamış sərhəd və qonşuların ərazi bütövlüyünün tanınmaması şəraitində Ermənistan beynəlxalq hüququn tamhüquqlu subyekti sayıla bilməz. “Klan”ın bu prosesi sabotaj etməsi əslində dövlət quruculuğuna qarşı çıxmaq deməkdir.
2020-ci ilin noyabrından 2023-cü ilin sentyabrına qədər olan dövr “revanshistlər İrəvanda – separatçılar Xankəndidə” tandeminin dağıdıcı rolunu açıq göstərdi. Bakı reinteqrasiya və inkişaf gündəliyi təklif etdiyi halda, Köçəryan və Sarqsyana sadiq qalan qalıq qüvvələr rus sülhməramlılarının müvəqqəti məsuliyyət zonasında “qanunsuz boz zona” yaratmışdılar.
Həmin müddətdə Paşinyan Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü açıq şəkildə tanıyaraq (2022-ci il Praqa bəyanatı) diplomatik manevr etməyə çalışdı, amma “klan”ın sərt müqavimətinə tuş gəldi. Köhnə elitanın nümayəndələri, separatçı strukturlara yerləşdirilmiş şəxslər (o cümlədən Rüben Vardanyanın “ezam olunması”) Bakının yerli erməni əhali ilə təmasını bloklayırdılar. Məqsəd açıq idi: sülh və reinteqrasiyanın qarşısını almaq, Qarabağ ermənilərini “canlı sipər” və daxili siyasi alət kimi istifadə etmək.
Azərbaycanın 19–20 sentyabr 2023-cü il antiterror əməliyyatı bu xroniki irin ocağını tam açdı. Qanunsuz silahlı birləşmələrin (Üçtərəfli Bəyanata zidd olaraq çıxarılmamış) ildırım sürəti ilə zərərsizləşdirilməsi və separatçı rejimin özünü buraxması reallığın soyuq zərbəsi oldu.
Həmin həlledici 23 saat ərzində Paşinyan siyasi iradə göstərərək hərbi avantüraya qoşulmadı. İrəvanda müxalifət “xəyanət” qışqırıqları ilə ordunun döyüşə atılmasını tələb edirdi, lakin Paşinyan 2020-ci ilin acı təcrübəsindən dərs almışdı. O, Azərbaycanın hərbi-texniki üstünlüyünün total xarakter daşıdığını anlayaraq Ermənistanın dövlətçiliyini qorumağı seçdi. Əgər o, “sabiqlər”in təzyiqinə boyun əysəydi, Ermənistan adlı dövlət bu gün siyasi xəritədə qalmaya bilərdi.
Beləliklə, Qarabağdakı erməni əhalinin çıxışı birbaşa separatçı liderlərin və “sabiqlər”in himayədarlarının vicdanına yazılmalıdır. Məhz onlar insanları qorxutdular, Azərbaycan vətəndaşlığını qəbul etməyi yasaqladılar və reinteqrasiyanı deyil, kütləvi köçü təşviq etdilər.
Bu gün qarşıdurmanın mərkəzi hüquqi müstəviyə keçib. Azərbaycan haqlı olaraq sülh müqaviləsinin imzalanmasına mane olan əsas baryeri göstərir - Ermənistan Konstitusiyasını. Onun preambulasında 1989-cu il 1 dekabr tarixli Ermənistan SSR Ali Soveti və "Dağlıq Qarabağ Milli Şurası"nın “birləşmə haqqında” birgə qərarına istinad açıq şəkildə yer alır.
Bakı üçün bu məsələ “qırmızı xətt”dir. Əsas qanununda qonşu dövlətə qarşı ərazi iddiası olan ölkə ilə sülh imzalamaq mümkün deyil. Belə bir maddə gələcəkdə gecikmiş partlayış effekti yaradacaq - İrəvanda hakimiyyət dəyişikliyi baş verərsə, Ermənistan Konstitusiya Məhkəməsi sülh müqaviləsini “qanunsuz” elan edə bilər.
Paşinyan bu tələbin haqlı olduğunu başa düşür. Yeni Konstitusiyanın qəbuluna dair təşəbbüsü kapriz deyil, qanunvericiliyi reallığa və beynəlxalq hüquqa uyğunlaşdırmaq cəhdidir. O, cəmiyyətə açıq şəkildə deyir: “Bizə Böyük Ermənistanın deyil, Ermənistan Respublikasının Konstitusiyası lazımdır”.
Məhz bu mərhələdə “Qarabağ klanı” və onu dəstəkləyən kilsə əks-hücuma keçir. Onlar Konstitusiyanın dəyişdirilməsi tələbini “Bakının diktəsi” adlandırırlar. Halbuki bu “diktə” sadəcə suverenliyə hörmət tələbi deməkdir. Paşinyan keçmişin dövlət sənədlərinə hopmuş xəyalları ilə mübarizə aparır. “Keçmişlər” həmin maddələrə siyasi həyatlarını uzatmağa yarayan son saman çöpü kimi yapışıblar. “Miaçum” ideyası olmadan onların siyasi platforması boşluqdan ibarətdir.
İrəvanda daxili savaş davam etdiyi halda, region Ermənistanı gözləmədən inkişaf edir. Azərbaycan artıq Avrasiyanın enerji və logistika mərkəzi statusunu bərkidib. Bakıda keçirilən qlobal iqlim sammiti COP29 bunun bariz göstəricisidir - dünya ictimaiyyəti Azərbaycanın liderlik rolunu etiraf edir.
Ermənistan isə yenə dalanda qalıb. Ermənistan iqtisadiyyatını xilas edə biləcək “Zəngəzur dəhlizi” layihəsi tıxanıb. Bakı konstruktivlik görmədiyindən artıq İran üzərindən alternativ marşrutun - Araz dəhlizinin - reallaşdırılmasına başlayıb.
Paşinyan “Sülh kəsişməsi” adlandırdığı yeni təşəbbüsü ilə beynəlxalq imic qazanmağa çalışır. Amma Bakı ilə real addımlar atılmasa - yəni kommunikasiyaların açılması, ekstraterritorial iddialar olmadan, qarşılıqlı təhlükəsizlik zəmanəti ilə - bu layihə PowerPoint təqdimatından o tərəfə keçməyəcək.
“Keçmişlər” kommunikasiya xəttinin açılmasını sabotaj edərək xalqı “türk ekspansiyası” ilə qorxudur. Halbuki Ermənistanı iqtisadi asılılığa salan məhz Köçəryan-Sarqsyan dövrünün yaratdığı təcriddir. Bu gün Ermənistan iqtisadiyyatı xarici transfertlərdən və reekspotdan kritik dərəcədə asılıdır, bu isə onu hər cür sarsıntıya qarşı zəif edir. Azərbaycan isə bölgə üçün tamam fərqli model təklif edir - təhlükəsizlik xarici bazalarla deyil, iqtisadi əməkdaşlıqla təmin olunmalıdır.
Nəticə açıqdır: bu gün İrəvanda gedən qarşıdurmada Azərbaycanın maraqları paradoksal şəkildə Nikol Paşinyanın seçdiyi (hətta məcburi olsa belə) kursla üst-üstə düşür. Amma bu, Paşinyanın “proazərbaycan” siyasətçi olmasından deyil. O, sadəcə kifayət qədər ayıq bir erməni millətçisidir ki, məğlubiyyəti qəbul edib qalanı xilas etməyə çalışsın. Paşinyan “Böyük Ermənistan” adlı müflis olmuş şirkətin böhran meneceri rolundadır - onu iflasa aparan “direktorlar” Köçəryan və Sarqsyandır.
Robert Köçəryan və Serj Sarqsyan müharibəni, qanı, korrupsiyanı və yalanı təcəssüm etdirirlər. Onların hakimiyyətə qayıtması (reytinqlərinin sıfır həddində olduğunu nəzərə alsaq, bu, faktiki olaraq mümkünsüzdür) Ermənistan dövlətçiliyinin sonu olardı - çünki bu, yeni və Ermənistan üçün fəlakətli müharibəyə gətirib çıxarar.
Nikol Paşinyansa acı, amma zəruri ayılmanı təmsil edir. O, mifləri dağıtmaq kimi çətin, çirkli, lakin qaçılmaz işi görür. Onun “sabiqlər”lə mübarizəsi Ermənistanı “geosiyasi alət” və “forpost” statusundan çıxarıb, sərhədlərini bilən, başqasının torpağına göz dikməyən normal dövlətə çevirmək cəhdidir.
Azərbaycan güc və hüquq üstünlüyü mövqeyindən sakit şəkildə bu prosesi izləyir. Bakı artıq öz əsas məqsədlərinə çatıb: ərazi bütövlüyü bərpa olunub, suverenlik təmin edilib, Qarabağ sürətlə qurulur və yenidən doğulur.
Əgər Paşinyan revanşistləri sıxışdırıb Konstitusiyanı dəyişə və sülh müqaviləsini Bakının şərtləri əsasında imzalaya bilsə - Ermənistan üçün yaşamaq və inkişaf etmək şansı yaranacaq. Əks halda, “sabiqlər” üstün gəlib prosesi pozsalar, Ermənistan Cənubi Qafqazın çiçəklənən reallığı fonunda gerçəkləşməmiş ambisiyaların tarixi muzeyinə çevriləcək.
Tarix dərslərini öyrənməyənləri bağışlamır. Azərbaycan öz imtahanını əla qiymətlə verib. Növbə Ermənistandadır.
