Xatırladaq ki, bir neçə gün əvvəl ölkəmizdə meyitdən ürək transplantasiyası əməliyyatı uğurla icra olunub.

Səhiyyə Nazirliyinin Orqan Donorluğu və Transplantasiyası üzrə Koordinasiya Mərkəzinin İdarə Heyətinin sədri Yeganə Abbasova açıqlamasında qeyd edib ki, hazırda Mərkəzə ən çox müraciətlər böyrək köçürülməsi və sümük iliyi transplantasiyası ilə bağlı daxil olur: “Xroniki böyrək çatışmazlığı ilə yaşayan insanlar üçün donor tapılması həyati əhəmiyyət daşıyır. Sümük iliyi transplantasiyası isə daha çox leykemiya, limfoma və aplastik anemiya kimi ağır hematoloji xəstəliklər zamanı həyata keçirilir. Bir çox hallarda xəstənin yeganə sağalma şansı məhz uğurlu transplantasiyadır”. Onun sözlərinə görə, hazırda donor gözləyənlərin sayı 1000 nəfərdən çoxdur: “Uyğun donorun tapılması bəzən bir neçə ay, bəzi hallarda isə illər çəkə bilər. Buna görə də cəmiyyətin könüllü donor qeydiyyatına aktiv yanaşması çox vacibdir”. Y.Abbasova qeyd edib ki, son illərdə Azərbaycanda orqan donorluğu mövzusuna maraq nəzərəçarpacaq dərəcədə artıb, vətəndaşlar həm qanunvericilik, həm də donor olma prosedurları barədə daha çox məlumat əldə etməyə başlayıblar: “İnsanlar daha çox anlayırlar ki, orqan bağışlamaq bir insanın həyatını xilas etmək və ona ikinci bir şans vermək deməkdir. Bu düşüncə tədricən daha geniş yayılır və qəbul olunur. Nəticə etibarilə, donor olmaq istəyənlərin sayı ildən-ilə artır. Gözlənilir ki, bu müsbət tendensiya gələcək illərdə də davam edəcək və cəmiyyətdə orqan donorluğuna münasibət daha da müsbət şəkildə formalaşacaq".

Yeri gəlmişkən, orqan donorluğu ilə bağlı qardaş ölkə çox gözəl nümunə ortaya qoyub. Türkiyənin səhiyyə naziri orqanlarını bağışlayıb.

Türkiyənin səhiyyə naziri Kamal Məmişoğlu bütün orqanlarını bağışladığını bildirib. Ankarada keçirilən “Orqan bağışlamaq həftəsi”ndə çıxış edən nazir canlı yayımdaca bütün orqanlarını bağışladığını açıqlayıb: "Orqan bağışlamaq bir insana həyat bəxş edir, bağışlayan üçün isə ölümsüz bir xeyir əməl etmiş olur”.

Nazir bildirib ki, yeni sistemlə artıq orqan bağışlanması “e-Nabız” platformasında elektron şəkildə ediləcək. Səhiyyə naziri 1966-cı il təvəllüddür.

Əslində, illər əvvəl Azərbaycanda da belə bir nümunə olmuşdu. Mərhum millət vəkili Qənirə Paşayeva hələ 2013-cü ildə öz orqanlarını bağışlamaq barədə qərar vermişdi. O, bu barədə açıq şəkildə danışaraq qeyd etmişdi ki, bu, “dünyaya verə biləcəyi ən son fayda” ola bilər.

Q.Paşayeva ailəsinin də razılığını alaraq rəsmi şəkildə vəsiyyət yazmış və ölümündən sonra orqanlarının ehtiyacı olan xəstələrə köçürülməsini istəmişdi. O bildirib ki, insan həyatdan köçdükdən sonra onun orqanları başqa birinin yaşaması üçün vasitə ola bilər və bu, həm mənəvi, həm də insani baxımdan çox dəyərli addımdır. Deputatın sözləri ilə desək: “Öldükdən sonra mən həyata yenidən gəlməyəcəm, amma ölüm ayağında olan bir neçə insanın yaşamasına orqanlarımla yardım edə bilərəm. Bundan gözəl nə ola bilər?!”.

Yeni Klinikanın direktoru Barat Yusubov da bir neçə ay əvvəl bütün orqanlarını bağışlayıb.

O, bu barədə feysbuk hesabında paylaşım edib: “Bu gün bəlkə də, hayatımın ən önəmli qərarını verdim - bütün orqanlarımı bağışladım. İnanılmaz sevincliyəm, çünki ölümümlə kimlərəsə həyat bəxş edəcəm”.

Bu fakt onu göstərir ki, orqan donorluğu həm insani, həm də ictimai baxımdan yüksək dəyərə malik bir addımdır və artıq Azərbaycanda da belə humanist nümunələr mövcuddur.

Onu da deyək ki, orqan bağışlama əməliyyatı yalnız beyin ölümü halında, sağlığında orqan bağışlamaq istəyən donorlar üçün isə bağışlayan şəxsin razılığı ilə icra olunur. Azərbaycanda insanların həyatını xilas etmək məqsədilə bağışlaya biləcəyi orqanlar və toxumalar arasında ürək, ağciyər (ürək-ağciyər kompleksi), böyrəklər, qaraciyər, mədəaltı vəzi, mədə, bağırsaqlar, uşaqlıq, yuxarı və aşağı ətraflar, sümüklər, dəri-fassiya-əzələ kompleksi və onların seqmentləri, gözün buynuz qişası, sümük iliyi, kök hüceyrələri yer alır. Orqan bağışlama yalnız könüllü olaraq həyata keçirilə bilər və bağışlayan şəxs yazılı razılıq verərək bu qərarı qəbul etməlidir.

Donorun vəfat etdiyi müəyyən edildikdən sonra, bağışlama prosesinə başlamadan əvvəl Orqan Donorluğu və Transplantasiyası üzrə Koordinasiya Mərkəzi tərəfindən donorun ailəsinə və yaxınlarına məlumat verilir. Əgər donor əvvəlcədən orqan bağışlamağa razı olubsa, amma ailəsi bu barədə məlumatlı deyilsə, mərkəz həmin şəxslərə müraciət edir və onların fikrini soruşur. Ailənin razılığı alındıqdan sonra orqanların transplantasiyası həyata keçirilir. Bu prosesin həyata keçirilməsi zamanı, etik qaydalara və şəffaflığa tam riayət olunur.

Maraqlıdır, Azərbaycan ictimaiyyəti orqan transplantasiyası və könüllü donorluq məsələsinə necə yanaşır? Kimlər ölümündən sonra orqanlarını bağışlamağa razıdır, kimlər bu fikrə ehtiyatla yanaşır?

“Çox çətin sualdır! Bir tərəfdən sənin orqanların kimisə yaşadacaq və bir xeyir verəcək, çox müsbət bir fikirdir! Amma cəmiyyəti hazırlamamış bunu demək çox çətindir, çünki inanclı insanlar buna etiraz edə bilərlər. Çox ailələr icazə verməz, heç ölənə sonra baxılsın, nədən olub insan! Həmçinin çox az da olsa, elə insanlar da tapılacaq ki, orqan donorluğuna mənəvi yox, maddi qazanc məqsədilə yanaşacaqlar. Yəni bu insanlar orqan bağışlamağı xeyirxahlıq kimi deyil, pul qazanmaq imkanı kimi görəcəklər.

Cəmiyyəti bu məsələyə hazırlamaq üçün televiziya və media vasitəsilə geniş müzakirələr aparılmalıdır. Həkimlər, psixoloqlar və digər mütəxəssislər bu prosesin psixoloji tərəflərini izah etməli, onların fikirləri və izahları cəmiyyətə aydın şəkildə çatdırılmalıdır. Ondan sonra bu suala dəqiq cavab vermək olar! Mən isə psixoloji olaraq hazıram, kiməsə köməklik etmək, kimisə yaşatmaq üçün öz orqanlarımı bağışlaya bilərəm!”.

“Mən də donor olmağa hazıram. Bu istiqamətdə mexanizm ölkəmizdə oturuşan zaman orqanlarımı ehtiyacı olan xəstələrə bağışlayacam. Hər bir azərbaycanlı bu cür təşəbbüslə çıxış etməli və real addımlar atmalıdır. İnsan sağlamlığı hər şeydən önəmlidir və dinimiz insan sağlamlığına xüsusi önəm verir. Dinimizin bu məsələyə müsbət münasibətini nəzərə alaraq, onu düzgün formada həyata keçirməyə çalışmalıyıq”.

“Bu meyarla da ehtiyacı olan, yaşamı üçün orqana möhtac olan adamlara başqasının öz orqanını bağışlaması məqbuldur. Lakin İslama görə adamın bilərək özünə zərər vurması, yaxud buna şərait yaratması doğru deyil. Sağ adam digər şəxsə orqan bağışlayıb özü şikəst olacaqsa, din buna yol vermir. Ölüdən orqan götürmək isə ya onun vəsiyyəti ya da vəlisinin, yəni varisinin izni ilə mümkündür. Əgər icazəsiz hansısa ölüdən orqan götürülsə, bu, oğurluq və qəsbdir. Adam sağlığında vəsiyyət edirsə ki, öldükdən sonra onun müəyyən orqanlarını götürüb istifadə etsinlər, burada da bir neçə diqqət olunası məqam var. Əvvəla, adam dəqiq bilməlidir ki, ondan götürülən orqan kimə və nə məqsədlə istifadə olunacaq. Habelə başqasına pulla satılmayacaq. Əgər pulla satılırsa, bu, orqan alveridir və din buna qarşıdır”.

T.İrfanın sözlərinə görə, ölkəmizdə insanlar iki səbəbdən orqan bağışlamağa müsbət yanaşmır: “Birincisi, uzun müddətdir xurafat və mövhumata mürtəkib olmuş dindar kütlə elə zənn edir ki, bu, birmənalı olaraq günahdır. Əvvəlcədən bildirim ki, bu, cahilanə yanaşmadır və şəriətdən məlumatsız qalmaqdan irəli gəlir. İkinci səbəb isə etibarın olmamasıdır. Məsələn, bəzən müəyyən günlərdə adamlar gedib sədəqə qan verirlər. Lakin elə vaxt olur ki, adamın özünə qan lazım olur, o zaman onu həddən artıq baha qiymətə almalı olur. Orqan bağışlanma məsələlərində də düşünür ki, mən orqanımı bağışlayacam, məndən sonra onu kiməsə pulla satacaqlar, yaxud əvəzində ondan ödəniş tələb edəcəklər. Lakin öz yaxınıma orqan lazım olsa, onda ona da eyni yanaşma olacaq. Yəni bir növ səhiyyəyə etibar, inam, ümid qalmayıb. Mənfi hallar o qədər qabarıq büruzə verir ki, insanlar həkimə yalnız əlacı kəsiləndə gedir. Şəffaflıq olarsa, bağışlamaq nəinki olar, hətta savabdır. Qeyri-şəffaflıq inamsızlıq yaradır, etimadı heçə endirir. Mən dəqiq bilsəm ki, mənim orqanımla bir yetim, məzlum, özüm kimi kasıb biri həyata qayıdacaq, əlbəttə bağışlayaram. Amma buna inamım, etibarım, etimadım yoxdursa, əsla etmərəm. Gərək səhiyyəmiz öncə cəmiyyətdə özünə inamı, etimadı doğrultsun ki, bizdə də camaat axın-axın gəlib öldükdən sonra orqanlarının istifadə edilməsinə razılıq versinlər”.

Orqan alveri kimi neqativ hallar qətiyyən baş verməməlidir

"Bizdə bu sahədə fikir ayrılıqları var. Bəzi insanlar orqan bağışlanmasına qarşı çıxır. Amma əsas yanaşma müsbətdir. Mənim şəxsi münasibətim də müsbətdir. Orqan bağışlanması əsasən beyinin ölümü halında baş verir. Dünyada bir çox insanlar öz ölümlərindən sonra orqanlarının başqa insanlara köçürülməsinə razılıq verirlər və bu, həmin insanlara yeni həyat bəxş edir. Səhv etmirəmsə, mərhum millət vəkili Qənirə Paşayeva öz sağlığında orqanlarını bağışladığını qeyd etmişdi. Amma vəfatından sonra ailəsi buna razı olmadı və bu, reallaşmadı. Bu da onu göstərir ki, hələ cəmiyyətdə bu məsələyə tam aydın münasibət formalaşmayıb. Əgər bir insanın ölümü nəticəsində bir neçə insanın həyatı xilas olunursa, bu, təbii ki, normal və təqdirəlayiq haldır. Amma bütün bu proseslər mütləq qanunvericilik çərçivəsində, şəffaf və ciddi nəzarət altında həyata keçirilməlidir. Qətiyyən imkan verilməməlidir ki, bu məsələ qara bazara çevrilsin. İnsan orqanı alveri dünyada çox ciddi və təhlükəli məsələdir. Ona görə də orqan transplantasiyası sistemli şəkildə, hüquqi tənzimləmələrlə aparılmalıdır. Bu şərtlərlə, mən də bu yanaşmaya müsbət baxıram”.

Təkcə bizdə deyil, dünyanın bütün ölkələrində orqan donorluğuna fərqli yanaşan insanlar var. Sadəcə, bu proses Azərbaycanda yeni olduğu üçün insanlarda müəyyən tərəddüdlər və çaşqınlıq müşahidə olunur. İllər əvvəl eyni vəziyyət Avropa ölkələrində də yaşanıb. Türkiyədə də bu mövzuya münasibət birmənalı deyil. Ölümündən sonra orqanlarını bağışlayaraq kiminsə həyatını xilas etmək istəyənlər də var, buna mənfi yanaşanlar da.

Azərbaycan xalqı hər zaman mərhəmətli və yardımsevər olub. Qohumuna, qonşusuna, hətta tanımadığı bir insana belə kömək etməyə çalışmaq xalqımızın ən əsas dəyərlərindəndir. Bu mental xüsusiyyətlərə əsaslanaraq deyə bilərəm ki, ölkəmizdə könüllü şəkildə donor olmağa hazır olan insanların sayı az deyil.

Axı bir insana həyat bəxş etməkdən, onu sevdiklərinə qaytarmaqdan böyük nə ola bilər ki, bu həyatda?!

Şəxsən mən öz adıma deyirəm: orqanlarımı könüllü şəkildə bağışlamağa hazıram. Ailəm və həmkarlarımla bu mövzuda söhbət edərkən də bunu açıq şəkildə bildirmişəm. Əgər bizim orqanlarımız kiməsə həyat bəxş edə bilərsə, sağlam orqanlarımızın torpaq altında çürüməsinə nə ehtiyac var ki?!

“Türkiyənin səhiyyə nazirinin öz orqanlarını bağışlaması çox yüksək humanizm nümunəsidir və dövlət məmurunun bu cür addımı ictimai şüurun formalaşmasında böyük rola malikdir. Nazir öz nümunəsi ilə göstərdi ki, insan həyatının dəyəri yalnız öz bədəni ilə bitmir – o, başqasına həyat bəxş etdikcə, əslində mənəvi ölümsüzlüyə qovuşur. Azərbaycanda isə orqan bağışlama məsələsinə münasibət hələ də ziddiyyətlidir. Bir tərəfdən tibbi və dini baxımdan bu əməl insanlığa xidmət kimi qəbul olunur, digər tərəfdən isə bəzi insanlar arasında qorxu, inamsızlıq və yanlış dini yozumlar var. Halbuki, həm İslam dini, həm də ümumbəşəri dəyərlər baxımından həyat xilas etmək ən ali savab əməl sayılır. "Qurani-Kərim"də “Kim bir insanın həyatını xilas edərsə, bütün insanları xilas etmiş kimi olar” (Maidə surəsi, 32-ci ayə) bu məsələ açıq şəkildə vurğulanır. Deməli, orqan bağışlama dini baxımdan da, etik baxımdan da yüksək insani addımdır. Hazırda Azərbaycanda minlərlə insan orqan transplantasiyasına ehtiyac duyur. Statistik məlumatlara görə, təkcə böyrək çatışmazlığından əziyyət çəkən 3 mindən çox pasiyent transplantasiya növbəsindədir. Qaraciyər, ürək və göz buynuz qişası transplantasiyasına ehtiyacı olan yüzlərlə xəstə uzun illər gözləmə siyahısında qalır. Bu insanların taleyi cəmiyyətin, xüsusilə də ziyalı təbəqənin bu məsələdə tutacağı mövqedən asılıdır”.

“Bu, həm vicdan, həm də vətəndaş məsuliyyəti baxımından ən nəcib addımlardan biridir. Elektron sistemin tətbiqi həm etimadı artırar, həm də prosesdə şəffaflığı təmin edər. Cəmiyyətdə tanınan simaların bu məsələdə açıq mövqe sərgiləməsi çox önəmlidir. İnsanlar çox vaxt bu cür həssas mövzularda ictimai nüfuz sahiblərinə baxaraq qərar verirlər. Əgər ziyalılar, elm adamları, müəllimlər, həkimlər və ictimai fiqurlar orqanlarını bağışladıqlarını ictimaiyyətə açıqlasalar, bu, cəmiyyətdə qorxu və tərəddüdün yerini empatiya və mərhəmət hissinə verər. Cəmiyyət belə nümunələrə baxıb “mən də kömək edə bilərəm” düşüncəsinə gəlir. Elm və Təhsil Nazirliyinin, Səhiyyə Nazirliyinin və dini qurumların birgə maarifləndirici kampaniyalar aparması, məktəb və universitet səviyyəsində “Həyat bağışla” kimi proqramların tətbiqi bu məsələyə münasibəti köklü şəkildə dəyişə bilər. Biz gərək ölüm anlayışını qorxunun deyil, xeyirin başlanğıcı kimi izah etməyi öyrənək. Şəxsən mənim üçün orqan bağışlama - insanın ölümündən sonra belə cəmiyyətə, həyata və insanlığa xidmət etməsinin ən ali formasıdır. Hesab edirəm ki, elm adamı, müəllim və ziyalı yalnız öyrədərək deyil, həm də yaşadaraq nümunə göstərməlidir. Əgər bir gün mənim orqanlarım kiməsə həyat bəxş edə bilərsə, bu, mənim bütün ömrüm boyu etdiyim işlərin ən mənalı nəticəsi olar. Bu mövzuda Türkiyənin nümunəsi çox təqdirəlayiqdir və Azərbaycan da eyni istiqamətdə addım atarsa, həm tibb, həm də cəmiyyət baxımından böyük bir mədəni irəliləyiş baş verəcək. Mən inanaram ki, bu məsələdə cəmiyyətin maariflənməsi, dini və etik baxımdan düzgün yanaşmanın formalaşması nəticəsində Azərbaycanda da “həyat bağışlama” mədəniyyəti geniş yayılacaq”.

“Təəssüf ki, bu, həm tibbi, həm də maddi baxımdan çox mürəkkəb və bahalı prosesdir. Bir çox insan donor tapılmadığı üçün, aylarla, bəzən illərlə gözləmək məcburiyyətində qalır və nəhayət, həmin gözlənti onların həyatı ilə başa çatır.

Bəzi insanlar çıxılmaz vəziyyətdə qalaraq, televiziyalar və sosial şəbəkələr vasitəsilə donor axtarışına çıxırlar. Bu, bəzən həm ağrılı, həm də ümid dolu bir prosesdir. Əgər bir insanın orqanları sağlamdır və o, təbii səbəblərlə dünyasını dəyişibsə, niyə də bu orqanlar başqa bir insana həyat bəxş etməsin? Bu, həm mənəvi, həm də insani baxımdan ən ali addımlardan biridir.

Birinə həyat vermək, onu ölümün pəncəsindən qurtarmaq, əslində, insanın öz varlığını, mənəviyyatını yaşatmaq deməkdir. Mən inanıram ki, bu, sadəcə tibbi deyil, həm də dərin bir vicdan məsələsidir.

Şəxsən mən də indiki düşüncəmlə orqanlarımı bağışlamağa hazıram və vicdanım yaşadığı müddətcə bu qərarımdan dönməyəcəyəm. Çünki vicdan öləndə, insanlıq da ölür. Öləndən sonra torpaq altında çürüyəcək orqanların kiməsə həyat verməsi qədər mənalı bir miras ola bilməz. Bu, insanın bədənindən çox, ruhunun davamıdır”.

“Orqan bağışlanması dünyanın demək olar ki, bütün ölkələrində son dərəcə həssas mövzudur. Bu məsələyə həm dini, həm də psixoloji baxımdan fərqli yanaşmalar mövcuddur, cəmiyyətlərdə müəyyən tabu və tərəddüdlər qalmaqdadır. Düşünürəm ki, Türkiyə səhiyyə nazirinin bu cür açıq və dəstəkverici açıqlaması tərəddüd edən insanlar üçün bir növ motivasiya və nümunə rolunu oynayacaq.

Azərbaycanda da bu sahədə müasir və şəffaf bir sistemin yaradılması çox vacibdir. İnsanlar orqan donorluğuna maddi qazanc vasitəsi kimi deyil, saf mənəvi və insani borc kimi yanaşmalıdırlar. Əgər proses düzgün qurularsa, həm inam, həm də iştirak artar. Ən önəmlisi, bu təşəbbüsün neqativ istiqamətə, yəni orqan alverinə və sosial ədalətsizliyə çevrilməsinə qətiyyən yol verilməməlidir. Sosial vəziyyəti ağır olan insanların maddi ehtiyac ucbatından orqanlarını satmaq istəməsi kimi halların qarşısı vaxtında alınmalıdır. Donorluq yalnız ölümündən sonra sağlam orqanların ehtiyacı olan xəstələrə köçürülməsi formasında təşkil edilməlidir.

Əgər bütün bu məsələlər sistemli şəkildə tənzimlənsə, şəffaflıq və obyektivlik təmin olunsa, əminəm ki, bir çox tanınmış simalar, ictimai şəxslər də bu kampaniyaya könüllü şəkildə qoşularlar. Şəxsən mən özüm də belə bir təşəbbüsün iştirakçısı olmağa hazıram”.