Cənubi Qafqazda onilliklər boyu daimi qeyri-sabitlik vəziyyətində qalan beynəlxalq münasibətlərin nəhəng tektonik lövhəsi nəhayət geri dönüşü olmayan şəkildə hərəkət etdi. 2025-ci il sentyabrın 1-də ATƏT Nazirlər Şurasının Minsk prosesinin fəaliyyətini dayandırmaq və təşkilatın Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi ilə bağlı bütün əvvəlki qərarlarını ləğv etmək barədə qəbul etdiyi qərar sadəcə inzibati akt deyil. Bu, tarixi bir dönüş nöqtəsi, bütöv bir dövrün final akkordu və danılmaz güc və legitimlik üzərində qurulan praqmatik Azərbaycan diplomatiyasının qələbəsidir. Bu hadisə diqqətli, çoxqatlı təhlil tələb edir, çünki onun nəticələri regionun hüdudlarından çox-çox kənara çıxaraq qlobal təhlükəsizlik və diplomatiya arxitekturasında fundamental dəyişikliklərə işarə edir.
Baş verənləri düzgün qiymətləndirmək üçün başlanğıca nəzər salmaq zəruridir. ATƏT himayəsi altında Minsk prosesi 1992-ci ildə, silahlı qarşıdurmanın ən qızğın vaxtında beynəlxalq gündəliyə daxil edildi. Onun ilkin missiyası - sülhə nail olmaq - əməldə sürətlə münaqişəni dondurma mexanizminə çevrildi. İnstitusional struktur, üç böyük dövlətin (Rusiya, ABŞ və Fransa) həmsədrliyi ilə XIX əsrin “dövlətlər konserti” modelini təkrar istehsal edir, burada kiçik dövlətlərin suverenliyi tez-tez böyük güclərin maraqlarına qurban verilirdi.
Üç onillik ərzində Minsk qrupu özünün əsas məqsədinə - BMT Təhlükəsizlik Şurasının dörd qətnaməsi (822, 853, 874, 884) ilə tələb olunan erməni silahlı birləşmələrinin Azərbaycan torpaqlarından çıxarılmasına - nail ola bilmədi. Əvəzində, “kompromis axtarışı” adı altında proses işğalı legitimləşdirən, daimi diskussiya klubuna çevrildi. Bu daimi format hamıya sərf edirdi, zərərçəkmiş tərəf - Azərbaycandan başqa. Ermənistan və onun xarici himayədarları üçün bu, beynəlxalq hüququ sabotaj edən mexanizm idi; həmsədrlər üçün isə regiondakı təsirini qorumaq və gərginlik üzərində idarəetməni təmin etmək üçün əlverişli kanal.
Əsas dönüş nöqtəsi Vyana və ya Cenevrə zalında deyil, 2020-ci ilin İkinci Qarabağ müharibəsinin döyüş meydanlarında baş verdi. Azərbaycan ordusunun qətiyyətli hərbi qələbəsi və işğal olunmuş torpaqların böyük hissəsi üzərində suverenliyin bərpası Minsk prosesinin ontoloji təməlini darmadağın etdi. Onun "raison d'être"-si (nizamlama üzrə vasitəçilik) Azərbaycan xalqının iradəsi və Ordusunun şücaəti ilə ləğv olundu. 2023-cü ilin sentyabrında keçirilmiş antiterror əməliyyatı isə separatçı rejimin tam kapitulyasiyası və ölkə ərazisində konstitusiya quruluşunun bərpası ilə yekunlaşaraq bu məsələyə son nöqtəni qoydu.
Bundan sonra Minsk qrupu siyasi atavizmə, heç bir praktiki məna daşımayan zombi-struktura çevrildi. Onun ləğvi zaman və diplomatik iradə məsələsinə çevrildi. Azərbaycan isə bu iradəni göstərdi: ardıcıl və qətiyyətli şəkildə konfliktin artıq bitdiyini, deməli, onun “nizamlanması” üçün yaradılmış bütün institutların buraxılmalı olduğunu sübut etdi.
ATƏT-in qərarı həm hüquqi, həm də simvolik baxımdan misilsiz gücə malikdir. Bu, ikitərəfli razılaşma deyil, konsensus əsasında qəbul edilmiş universal beynəlxalq təşkilat aktıdır. Beləliklə, beynəlxalq ictimaiyyət tam tərkibdə bir neçə fundamental addım atmış oldu.
İlk növbədə, de-fakto reallıq de-yure tanındı. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpası artıq müzakirə və ya danışıqlar mövzusu deyil. Bu, qəti və geri dönməz status-kvodur. Daha sonra, münaqişənin nizamlanması ilə bağlı bütün sənədlər, mandatlar və missiyalar hüquqi qüvvəsini itirdi. Bu, diplomatik təcrübədə olduqca nadir haldır: təşkilat təkcə yeni qərar qəbul etmir, həm də əvvəlkiləri etibarsız elan edir və onları tarixi arxivə göndərir. Eyni zamanda, iradənin və gücün inersiya üzərində qələbəsi təsbit olundu. Sülh sonsuz danışıqlar raundları ilə deyil, özünümüdafiə hüququndan doğan qətiyyətli addımlar vasitəsilə əldə olundu və sonradan universal beynəlxalq legitimləşmə qazandı.
Minsk prosesinin ləğvi təkcə münaqişənin nəticələrinin rəsmiləşdirilməsi deyil, həm də Cənubi Qafqazda və dünyada güclərin balansının yenidən qurulmasının güclü indikatorudur. Bakı mümkün olan maksimum nəticəyə nail oldu - hərbi qələbə, diplomatik tanınma və suverenlik məsələsinin beynəlxalq gündəmdən tam çıxarılması. Bu, misilsiz uğurdur və ölkəni regionun əsas liderinə çevirir. Azərbaycanın iradəsi və maraqları yeni təhlükəsizlik arxitekturasının özəyinə çevrilir.
İrəvanın formatın ləğvinə razılığı yeni reallığın qəbul edilməsidir. Bu, illərlə davam edən revanşist və irredentist siyasətdən imtina və beynəlxalq hüquq normaları əsasında münasibətlər qurmağa doğru atılmış məcburi addımdır. Bunun Ermənistan rəhbərliyi üçün daxili siyasi qiyməti yüksəkdir, lakin əks alternativ - daimi təcrid və dövlət-qul statusu - daha fəlakətli olardı.
Təbii ki, Moskva üçün bu, ağır zərbədir. O, sadəcə diplomatik alətini deyil, həm də hər iki dövlətə təsir göstərməyin əsas rıçaqlarından birini itirdi. Minsk qrupu Kreml üçün “idarə olunan gərginlik” siyasətinin hüquqi örtüyü idi və Rusiyanı əvəzolunmaz arbitra kimi təqdim etməyə xidmət edirdi. İndi isə bu rıçaq məhz ATƏT-in qərarı ilə məhv edildi. Ukraynada hərbi və siyasi fəlakətlə üzləşmiş Moskva üçün bu, postsovet məkanında təsirinin sürətlə eroziyaya uğradığının ikinci, az qala daha mühüm sübutudur.
Qərbin mövqeyi isə ikili xarakter daşıyır. ABŞ, Azərbaycanla Ermənistanın birgə müraciətinə meydan verərək yeni reallıqda praqmatik arbitra çevrildi. Vaşinqton üçün vacib olan sabitlik və münaqişənin birdəfəlik bağlanmasıdır, köhnəlmiş formatların müdafiəsi yox. Fransa və daha geniş mənada Avropa İttifaqı üçün isə bu, məğlubiyyətdir. Son illərdə vasitəçilikdə fəallaşmağa çalışan Brüssel prosesin kənarında qaldı. ATƏT-in - Avropa təhlükəsizliyinin məhsulu olan qurumun - strukturunun ləğvi Brüsselin regionda müstəqil oyunçu kimi rolunun zəiflədiyini açıq şəkildə göstərir.
Ankara isə bir daha Azərbaycanın qətiyyətli dəstəyinin düzgünlüyünü təsdiqlədi. Beynəlxalq vasitəçilik institutunun ləğvi regional əlaqəlilik layihələrinin - nəqliyyat dəhlizlərinin, enerji marşrutlarının - həyata keçirilməsinə yaşıl işıq yandırır. Bu layihələrin əsas benefisiarları isə məhz Türkiyə və Azərbaycandır.
Qlobal hadisənin mahiyyəti regional çərçivələri aşır. Minsk prosesinin ləğvi beynəlxalq münasibətlərdə bütöv bir dövrün - “dondurulmuş münaqişələr” erasının sonunu ifadə edir. Bu model ikipolyar sistemin dağılmasından sonra meydana çıxmış, güc vasitəsilə revanşın mümkünsüzlüyünə və münaqişələrin sonsuz şəkildə “konservasiya” edilərək böyük dövlətlərin maraqlarına uyğun idarə olunmasına əsaslanırdı.
Azərbaycan öz qətiyyəti ilə bu paradiqmanın yanlışlığını sübut etdi. O göstərdi ki, onilliklər boyu davam edən ədalətsizlik heç vaxt qanuni hal ala bilməz və beynəlxalq hüquq onun qorunmasının yox, restitusiyasının mexanizmi olmalıdır. Bu mesaj dünyadakı bütün oxşar gərginlik ocaqlarına ünvanlanır.
ATƏT-in qərarı yeni, daha sərt və praqmatik bir modeli təsdiqləyir: münaqişələr tərəflərin masa arxasında razılığa gəldiyi zaman deyil, status-kvonu geri dönməz şəkildə dəyişdirən tərəf bunu təmin etdiyi və həmin reallıq tam beynəlxalq tanınma qazandığı anda yekunlaşır. Bu isə suverenliyin dövlətin ərazisində mütləq və müzakirəyə açıq olmayan ali hakimiyyət kimi qəbul edildiyi klassik vestfal sisteminə dönüşdür.
Beləliklə, 2025-ci il sentyabrın 1-i tarixi yalnız köhnəlmiş bir diplomatik formatın ləğvi kimi deyil, Cənubi Qafqazın yeni geosiyasi xəritəsinin tam şəkildə formalaşdığı gün kimi yadda qalacaq. Xarici idarəçilik, çoxvektorlu vasitəçilik və daimi qeyri-müəyyənlik dövrünün yerini suveren bərabərlik, dövlətlərin öz təhlükəsizliyi üçün birbaşa məsuliyyəti və praqmatik ikitərəfli əməkdaşlıq dövrü tutur.
Azərbaycan inanılmaz səylər və böyük qurbanlar bahasına təkcə öz torpaqlarını azad etmədi, həm də onların tam beynəlxalq-hüquqi legitimləşməsini təmin etdi. Bu, təkcə hərbi qüdrətin deyil, həm də strateji düşüncənin, diplomatik qətiyyətin və sarsılmaz dövlət iradəsinin qələbəsidir. Cənubi Qafqaz artıq xarici oyunçuların ambisiyalarını reallaşdırdığı meydan deyil. Bundan sonra regionun gələcəyini məhz bu torpaqların dövlətləri müəyyən edəcək və Azərbaycanın bu yeni konfiqurasiyada lider, avanqard mövqeyi şübhəsizdir.
Cənubi Qafqazda baş verən bu dönüş yalnız simvolik deyil, həm də konkret faktlarla təsdiqlənmişdir. 1992-ci ildən 2025-ci ilə qədər Minsk prosesi çərçivəsində keçirilmiş yüzlərlə görüş, qəbul edilmiş onlarla bəyanat və qətnamə heç bir praktiki nəticə verməmişdi. Statistikaya görə, 30 il ərzində ATƏT-in vasitəçiliyi ilə aparılan danışıqların 80 faizindən çoxu nəticəsiz bağlanıb. Halbuki, BMT Təhlükəsizlik Şurasının 1993-cü ildə qəbul etdiyi dörd qətnamə - 822, 853, 874 və 884 - açıq şəkildə erməni qoşunlarının Azərbaycan ərazilərindən qeyd-şərtsiz çıxarılmasını tələb edirdi. Bu sənədlər üç onillik ərzində icrasız qaldı və yalnız 2020-ci ildə Azərbaycan ordusunun zəfəri ilə reallığa çevrildi.
2020-ci ilin İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı Azərbaycan 44 gün ərzində 5 mindən çox kvadrat kilometr ərazini azad etdi. Bu ərazilərdə 300-dən çox yaşayış məntəqəsi, o cümlədən Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilan və Qubadlı rayonlarının mərkəzləri bərpa olundu. Şuşa şəhərinin azad edilməsi isə Azərbaycanın hərbi və siyasi tarixi üçün dönüş nöqtəsi oldu. 2023-cü ilin sentyabrında həyata keçirilən lokal antiterror əməliyyatı nəticəsində qalan qanunsuz silahlı dəstələr də zərərsizləşdirildi və konstitusiya hakimiyyəti bütün ölkə ərazisində bərpa olundu.
İqtisadi göstəricilər də Azərbaycanın yeni reallıqda mövqeyini gücləndirir. 2024-cü ilin sonuna ölkənin ÜDM-i 76 milyard ABŞ dollarına çataraq əvvəlki illə müqayisədə 9 faiz artım göstərdi. İxracın 60 faizi enerji sektoru ilə bağlı olsa da, qeyri-neft ixracında 2025-ci ilin ilk yarısında rekord 17 faizlik artım qeydə alındı. Bu, işğaldan azad olunmuş ərazilərdə infrastrukturun və logistikanın sürətlə bərpa edilməsinin nəticəsidir. 2025-ci ilin dövlət büdcəsində Qarabağın və Şərqi Zəngəzurun bərpasına ayrılmış vəsait 5 milyard manatdan çoxdur ki, bu da sosial və iqtisadi inkişaf proqramlarının miqyasını göstərir.
Hərbi-siyasi balans baxımından da ciddi dəyişikliklər baş verib. Azərbaycan 2020-ci ildən sonra Türkiyə ilə strateji müttəfiqliyini dərinləşdirərək Şuşa Bəyannaməsi imzaladı. NATO-nun ən güclü ordularından biri ilə bu səviyyədə yaxınlaşma regionun təhlükəsizlik memarlığında yeni amil yaratdı. Bunun fonunda Ermənistanın hərbi potensialı kəskin zəiflədi: 1990-cı illərdə 65 min nəfərlik ordusu olan İrəvan hazırda təxminən 40 min nəfərlik hərbi kontingentə malikdir və büdcə imkanları Azərbaycanla müqayisədə dəfələrlə azdır.
Geosiyasi baxımdan isə Azərbaycanın qazandığı mövqelər enerji marşrutlarında öz əksini tapır. Cənub Qaz Dəhlizi artıq ildə 20 milyard kubmetr qazı Avropaya çatdırır. 2025-ci ildə bu həcm 24 milyard kubmetrə yüksəldilib və Avropa Komissiyası Azərbaycanın payını strateji enerji təhlükəsizliyi baxımından kritik kateqoriyaya daxil edib. Bu, Azərbaycanın artıq təkcə regional deyil, həm də qlobal enerji bazarında söz sahibi olduğunu təsdiqləyir.
Beynəlxalq hüquqi legitimlik aspektində ATƏT-in qərarı, əslində, Azərbaycanın mövqeyini təsdiqləməklə yanaşı, beynəlxalq hüququn prinsiplərinin təcrübədə işləkliyini də nümayiş etdirdi. Qanunsuz işğalın legitimləşdirilməsi cəhdləri iflasa uğradı və dövlətlərin suverenliyi prinsipinə dönüş baş verdi. Bu, yalnız Azərbaycan üçün deyil, Moldova, Gürcüstan və hətta Kipr kimi ərazi bütövlüyü problemi yaşayan ölkələr üçün də presedent xarakteri daşıyır.
1 sentyabr 2025-ci il təkcə Azərbaycanın qələbəsi deyil, həm də beynəlxalq sistemin təmizlənməsi, köhnəlmiş formatların arxivə göndərilməsi günüdür.
Bu tarixdən sonra Cənubi Qafqaz artıq “dondurulmuş münaqişələr” məkanı kimi deyil, yeni regional əməkdaşlıq və inkişaf modeli kimi qəbul olunmağa başlayır.
Azərbaycan bu modelin avanqardında dayanaraq regionun gələcəyini müəyyən edən başlıca oyunçuya çevrilib.
