Son aylarda baş verən hadisələr İrəvanda uzun müddət səssiz qalan bir reallığı açıq şəkildə üzə çıxardı: Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanla Ermənistan Apostol Kilsəsi (EAK) arasında illərlə kulislərdə və qarşılıqlı söz hücumlarında davam edən qarşıdurma artıq açıq münaqişə mərhələsinə keçib.
Paşinyan hökumətinin hücumlarının əsas hədəfi bütün ermənilərin Katolikosu 2-ci Qaregin olub. Hökumət onu artıq sadəcə görməzdən gəlmir, sistemli şəkildə onu həm rəmzi, həm də institusional baxımdan dünyəvi hakimiyyətə alternativ lider kimi sıradan çıxarmağa çalışır.
Gərginliyin kökləri 2018-ci ildə baş vermiş “məxməri inqilab”a gedib çıxır. Həmin dövrdə “Yeni Ermənistan - yeni patriarx” şüarı altında spontan bir hərəkata start verilmişdi.
Təşəbbüs yalnız siyasi elitaları deyil, həm də dini rəhbərliyi hədəfə alırdı.
Katolikos 2-ci Qaregin korrupsiyada, biznes fəaliyyəti ilə məşğul olmaqda və rahiblik əhdinə hörmətsizlikdə ittiham olunurdu. Paşinyan bu hadisələrə “kilsənin daxili işi” kimi yanaşaraq müdaxilə etmədiyini bəyan etsə də, əslində, bu, gələcək strateji qarşıdurmanın təməlini qoyurdu.
Ermənistanın baş naziri ilkin mərhələdə neytrallıq görüntüsü yaratsa da, paralel olaraq özünə loyal din xadimlərini irəli çəkdi, alternativ icmaları dəstəklədi və ənənəvi kilsə nüfuzunu ictimai məkandan tədricən sıxışdırmağa başladı.
44 günlük İkinci Qarabağ müharibəsindəki məğlubiyyətdən sonra bu qarşıdurma daha da kəskinləşdi. Müharibədən sonra Ermənistan cəmiyyətində yaranan bədbinlik, pərişanlıq və kütləvi narazılıq dalğasında din xadimləri, o cümlədən, Katolikos 2-ci Qaregin ön cəbhədə yer alaraq açıq şəkildə Paşinyanın istefasını tələb etdi.
Bu, EAK rəhbərinin ilk dəfə bu qədər sərt şəkildə siyasi proseslərə müdaxilə etməsi idi. Üstəlik, bu çıxışlar açıq şəkildə keçmiş prezidentlər Robert Köçəryan və Serj Sarqsyanın da dəstəklədiyi Rusiyapərəst blokla sinxron gedirdi.
Həmin andan etibarən Paşinyan Eçmiədzini sadəcə dini institut kimi deyil, Rusiya ilə sıx bağlı olan və simvolik kapitala malik siyasi rəqib kimi görməyə başladı.
Məzkur ziddiyyət 2023–2024-cü illərdə Tavuşda baş vermiş aksiyalar zamanı yenidən allovlandı.
Aksiya lideri yepiskop Vazgen Qalstanyan ("keşiş Baqrat Srbazan") olsa da, bu hərəkatın əsas məqsədi delimitasiya bəhanəsi altında Paşinyana qarşı geniş cəmiyyət mobilizasiyası idi.
2025-ci ilin may ayından etibarən Paşinyan Eçmiədzinə qarşı ən genişmiqyaslı reputasiya kampaniyasına start verdi.
Erməni ekspert Edqar Vardanyan bu hücumu Sovet dövründəki antidin kampaniyaları ilə müqayisə etdi.
İrəvandakı "Civilitas" Fondu tərəfindən aparılan araşdırmada 29 may–10 iyun tarixlərində baş nazirin 27 paylaşımı və 2 canlı yayımı qeydə alınıb və ümumilikdə bu materiallar 5,4 milyon baxış toplayıb.
Bu, Ermənistanın aktiv internet istifadəçilərinin 180 faizinə bərabərdir. Kampaniyanın əsas qayəsi 2-ci Qaregini rahiblik andını (xristianlıqda keşişin ailə qurmamaq andı və ya "selibat", - müəllif) pozmaqda açıq şəkildə ittiham etmək idi.
Paşinyan iki gün öncə bəyan etdi: “Bu, faktdır və əgər Qaregin bunu inkar etməyə cəhd etsə, sübut edəcəyəm”.
Ertəsi gün o, “Ana Taxtın azadlığı üzrə Koordinasiya Şurasının” yaradıldığını elan etdi və “həqiqətən, müqəddəs patrikin seçilməsinə” çağırış etdi.
Sözügedən reputasiya zərbəsi hədəfə dəydi.
2024-cü ilin iyul-oktyabr aylarında keçirilmiş "Caucasus Barometer" sorğusuna görə dini təşkilatlara tam etimad göstərən vətəndaşların payı son üç ildə 11 faizdən 62,5 faizə yüksəlib, halbuki hökumətə tam etimadsızlıq səviyyəsi 42,3 faizdə stabil qalıb.
ABŞ Dövlət Departamentinin Dini Azadlıq üzrə beynəlxalq hesabatında bildirilir ki, Ermənistan əhalisinin 97,5 faizi hüquqi olaraq EAK ilə özünüidentifikasiya edir və bu da hər hansı hücumu təkcə Qareginə deyil, bütövlükdə milli kimliyə qarşı təhdidə çevirir.
2-ci Qaregin uzun müddət susqunluq nümayiş etdirsə də, yalnız 2 iyunda, Ümumruhani Şuranın qapalı iclasında Katolikosluğun mövcudluğuna yönəlmiş təhlükənin sistemli xarakter daşıdığını etiraf etdi və arxiyepiskoplara “kanonik müdafiə planı” hazırlamağı tapşırdı.
İclas iştirakçılarının verdiyi məlumata əsasən, həmçinin Katolikosun vaxtından əvvəl istefa verərək ibtidai istintaq prosedurundan yayınmaq və institutu qorumaq seçimi də müzakirə edilib.
Media kampaniyası üç əsas mexanizmə söykənir.
Birincisi, “sübut pəncərəsi”dir: hər bir paylaşımda Paşinyan sənədləri açıqlayacağına söz verir, lakin onları təqdim etmir, bu da daimi gözlənti effekti yaradır.
İkincisi, algoritmik təkrarlamadır: "MediaReenact Lab"ın analitikləri hökumətyönlü Telegram kanallarında baş nazirin bəyanatlarının bir həftə ərzində 413 dəfə repost edildiyini qeydə alıblar, bu da onların orqanik çatımını dörd dəfə artırıb.
Üçüncüsü, normativ istinadlardır: baş nazir EAK-ın öz ehkamlarına istinad edərək, “uşağı olan şəxs Katolikos seçilə bilməz” deyə bəyan edib və beləliklə, siyasi qarşıdurmanı “ehkam hüququnun müdafiəsi” kontekstinə köçürüb. Lakin Katolikosluq institutuna vurulan ziyan artıq ölçülə biləndir.
2024-cü ilin noyabrından 2025-ci ilin yanvarınadək aparılmış "Focus Alliance" telefon sorğusuna əsasən, “əgər ittihamlar təsdiqlənsə, Katolikos istefa verməlidir” fikri ilə razılaşanların payı yanvarda 19 faiz olduğu halda, iyunda artıq 37 faizə yüksəlib.
Respondentlərin 48 faizi hökumətin hücumunu “siyasi motivli” sayır, 11 faizi isə mövqe bildirməkdə çətinlik çəkib. Ən paradoksal olan isə odur ki, bu diskreditasiya kampaniyası cəmiyyətin dini kimliyə marağını gücləndirib: Eçmiədzin ziyarətçilərinin gündəlik sayı mayın sonundan iyunun ilk həftəsinədək 1 200 nəfərdən 1 900 nəfərə qalxıb.
Beləliklə, kompromatın alətə çevrilməsi Paşinyana müvəqqəti taktiki qazanc verir - gündəmin mediada dəyişməsi və Qarabağ üzrə danışıqlardan diqqətin yayındırılması - lakin strateji baxımdan yeni qarşıdurma oxunu formalaşdırır: “dövlət - kilsə - cəmiyyət”. Əgər bu tendensiya davam edərsə, istənilən növbəti məlumat sızması konfesiyalaşmış etiraz dalğasına səbəb ola bilər və bu zaman qurbanın müqəddəslik statusu hökumətin media üzərindəki texniki nəzarətini üstələyə bilər.
Paşinyanla kilsə arasındakı qarşıdurmanı təkcə Ermənistan daxilindəki siyasi kontekstlə izah etmək mümkün deyil. Eçmiədzində yerləşən Katolikosluq hələ sovet dövründən bəri Moskva ilə sabit münasibətlərini qoruyub saxlayıb.
Həmin əlaqələr heç vaxt gizli olmayıb: 2-ci Qaregin Kremlə tez-tez baş çəkən, MDB-nin Dinlərarası Şurasının bütün iclaslarında iştirak edən və Rusiya prezidenti administrasiyası ilə, xüsusilə Sergey Kiriyenko ilə qeyri-rəsmi, lakin davamlı təmaslara malik bir fiqurdur.
Paşinyan başa düşür ki, Eçmiədzin Kremlin 2026-cı il parlament seçkiləri ərəfəsində Ermənistana təsir göstərmək üçün istifadə edə biləcəyi rıçaqlardan biridir. Bu baxımdan kilsəyə hücum Kremlə qarşı strateji təşəbbüsü ələ almaq, onu silahsızlaşdırmaq və Ermənistandakı son institusional müttəfiqindən təcrid etmək cəhdidir.
Moskva üçün isə xalq arasında mühafizəkar dayanıqlığa malik bir Katolikosun mövcudluğu sərfəlidir. Belə bir fiqur həm cəmiyyəti səfərbər edə bilər, həm də İrəvanın Qərbyönlü kursuna qarşı durmaq gücünə malikdir.
Məhz buna görə bir sıra erməni politoloqlarının fikrincə, Vazgen Qalstanyanın son təşəbbüsləri Rusiya administrasiyasına yaxın strukturların iştirakı ilə koordinasiya olunub.
Ermənistan kilsəsi Cənubi Qafqazdakı rus təsirinin “son istehkamına” çevrilir. Lakin bu mübarizə yalnız geosiyasi deyil, həm də dərin simvolik məna daşıyır.
Ermənistanın siyasi mədəniyyətində, hələ 17-19-cu əsrlərdən bəri (Mikael Çamçyan və Mateos Mamuryan dövründən başlayaraq), ictimai legitimlik yalnız hüquqi institutlardan deyil, “ümumi xeyri” xalq adından ifadə etmək bacarığından doğurdu.
İndi həmin “simvolik yüksəklik” uğrunda iki hakimiyyət mərkəzi mübarizə aparır. Bir tərəfdə Eçmiədzin dayanır: 2022-ci ilin siyahıyaalmasına əsasən, Ermənistan əhalisinin 95 faizi rəsmi olaraq Erməni Apostol Kilsəsinə mənsubdur, etnik ermənilərin payı isə 98,1 faizə çatır.
Eyni zamanda, “Caucasus Barometer-2024”ə əsasən, əhalinin 62,5 faizi dini institutlara tam etibar edir, halbuki hökumətə tam etimadsızlıq bildirənlərin nisbəti 42,3 faizdir. Bu o deməkdir ki, kilsə hələ də Ermənistan cəmiyyətində ən legitim ictimai aktor olaraq qalır.
Digər tərəfdə isə 2018-ci ildən etibarən “vətəndaş milləti” anlayışını siyasi diskursa gətirən Paşinyan dayanır. O, xalqın suverenliyini seçki mandatı ilə əsaslandırmağa çalışır və sakral ənənəni arxa plana keçirir.
2025-ci ilin 8–9 iyun tarixlərindəki paylaşmalarında o, “Erməni Apostol Kilsəsinin yenidən seçilmiş Katolikosu olmalıdır” və “həqiqətən müqəddəs ruhani şəxsiyyət” çağırışları ilə bu diskussiyanı kanonik müstəviyə keçirir, 2-ci Qareginin dini statusuna iddia edərək onu desakralizasiya etməyə, kilsənin simvolik kapitalını “ictimai institutlar” səviyyəsinə endirməyə cəhd edir.
Qarşıdurmanın sosioloji təhlili isə bir sıra paradoksları ortaya qoyur.
May ayından iyunun ilk həftəsinədək Eçmiədzini ziyarət edənlərin gündəlik sayı 1 200 nəfərdən 1 900 nəfərə yüksəlib. "Focus Alliance"ın 2025-ci ilin iyununda keçirdiyi sorğunun nəticələrinə əsasən, respondentlərin 48 faizi hökumətin katolikosu hədəfə alan kampaniyasını “siyasi motivli” hesab edir, 37 faizi isə ittihamlar sübut olunarsa, onun istefasını dəstəkləməyə hazırdır, 15 faizi isə qərarsızdır.
Gərçi Benedikt Andersonun “təsəvvür olunan icma” konsepsiyasını tətbiq etsək, bu mübarizəni “nəşr kapitalı” uğrunda döyüş kimi izah edə bilərik - yəni milli narrativləri və xarici siyasətin simvolik alt-mətnlərini kim ifadə edəcək?
Pyer Burdyonun təbirincə desək, burada simvolik kapitalın yenidən bölüşdürülməsi baş verir: Paşinyan kilsənin sakral resursunu siyasi partiyanın seçki resursuna çevirmək istəyir, Eçmiədzin isə “mənəvi feodal” kimi çoxəsrlik rolunu qorumağa çalışır.
Nəticə etibarilə, Paşinyanın tətbiq etdiyi kompromat yalnız epizodik bir hücum deyil, strateji delegitimləşdirmə vasitəsidir.
Katolikosun müqəddəslik aurası götürüləndə, o, hər hansı məmurla eyni statusa endirilir və beləliklə, Paşinyan dövlətin mənəvi təmsilçilik üzərində monopoliyasını bərqərar etmək istəyir.
Fəqət burada ciddi sistem riskləri yaranır: əgər dövlət iki ermənidən birinin inandığı bir instituta təzyiqi artırırsa, bu zaman həmin institutun sakral kapitalı xalqın müqavimət potensialına çevrilə bilər.
Ermənistan cəmiyyətində bu məsələyə münasibət birmənalı deyil.
Ermənistan İctimai Tədqiqatlar Mərkəzinin 2025-ci ilin mayında keçirdiyi sorğuya əsasən, vətəndaşların 43 faizi dövlət və kilsə arasında dünyəvi ayrılığı dəstəkləyir, lakin 57 faizi hesab edir ki, katolikos “millətin mənəvi lideri olaraq qalmalıdır”.
İkiləşmiş mövqe hər iki tərəfin işinə yarayır. Paşinyan kilsə elitasına olan narazılığı manipulyasiya edərək “imanın saflaşdırılması”na çağırır, Eçmiədzin isə tarixi yaddaş, ənənələr, milli simvollar və Qərbə tam inteqrasiya ilə bağlı dərin qorxulara müraciət edir. Hökumətin apardığı kampaniyaya baxmayaraq, cəmiyyətdə kilsəyə qarşı açıq və genişmiqyaslı düşmənçilik yoxdur.
Bu isə Paşinyan üçün zəif nöqtəyə çevrilə bilər, xüsusən də Katolikosun obrazı “təqib olunan şəhid” kimi formalaşarsa və bu obraz hakimiyyətin özbaşınalığına qarşı dirəniş simvoluna çevrilərsə. Xüsusən də bu baş nazirin reytinqi Azərbaycanla sərhəd delimitasiyası fonunda aşağı düşməyə davam etdiyi bir dövrdə baş verərsə.
Parlament seçkiləri 2026-cı il iyunun 7-də keçiriləcək və görünür ki, Paşinyan hökuməti ilə Eçmiədzin arasında baş verən qarşıdurma məhz bu tarixdə kulminasiya nöqtəsinə çatacaq.
Hadisələrin mənbələrini, istiqamətlərini və gedişatlarını nəzərə alsaq, siyasi sonuclar və ehtimal dərəcəsinə görə sıralanmış dörd əsas ssenari təqdim olunur.
Birinci ssenari Katolikos 2-ci Qareginin məcburi istefasıdır. Bu halda Paşinyan qısamüddətli siyasi qələbə qazanır və “dünyəvi inqilabın” sakral baryerləri aşdığını nümayiş etdirir. Ancaq bu addım institutlaşmış bir şok yarada bilər: "Armenian Public Opinion Research Initiative"in 2025-ci ilin mayında keçirdiyi sorğuya əsasən, əhalinin 79 faizi özünü Ermənistan Apostol Kilsəsi ilə eyniləşdirir, halbuki hökumətə etimad səviyyəsi 34 faizi keçmir. Xarici arenada isə bu addım Paşinyanı dini sahədə təcrid riski ilə üz-üzə qoyur. Vatikan artıq qeyri-rəsmi şəkildə “kanonik yurisdiksiyaya siyasi müdaxilənin yolverilməzliyi” barədə xəbərdarlıq edib (küriyanın 2025-ci ilin aprelindəki diplomatik bülleteni), Rusiya Pravoslav Kilsəsi isə vasitəsilə “qardaş Eçmiədzinlə həmrəylik” bəyanatı verib.
İkinci ssenari kilsənin və ona bağlı qüvvələrin birləşərək vahid etiraz blokuna çevrilməsidir. Bunun üçün revanşist müxalifətin və 2024-cü ilin mayında 30 minə qədər insanı səfərbər etmiş “Vətən naminə Tavuş” hərəkatının lideri yepiskop Vazgen Qalstanyanın konsolidasiyası vacibdir.
Bəzi mənbələrin iddialarına görə, prosesə Rusiya Prezident Administrasiyası rəhbərinin birinci müavini Sergey Kiriyenko kuratorluq edir. Amma bu yol da risklidir: kilsə “ümumxalq ruhani arbitri” statusunu itirərək müxalif qərargaha çevrilə bilər.
Əgər etirazlar uğursuz olarsa, dövlətin repressiv tədbirlərə əl atması və 2023-cü ildə vergi təhqiqatları fonunda olduğu kimi, kilsəyə məxsus əmlakın qismən müsadirəsi mümkündür.
Üçüncü ssenari idarə olunan deeskalasiyadır: 2-ci Qaregin “millətin birliyi naminə keçid dövrü” elan edir, Sinod isə açıq siyasi bioqrafiyaya malik olmayan gənc bir arxiyepiskopu varis seçir. Güzəşt həm Eçmiədzinə müstəqilliyini qorumaq, həm də hökumətə qarşıdurmanı 2026-cı ilin iyununa qədər yumşaltmaq imkanı verə bilərdi.
Fəqət variantın reallaşması az ehtimal olunur, çünki Paşinyanın açıq şəkildə verdiyi ultimatum (“Qaregin ya təqsirsizliyini sübut etməlidir, ya da getməlidir”) və “Hayakve” təşəbbüsünün sərt mövqeyi (“Eçmiədzinin fiziki müdafiəsi mümkün ola bilər”) bu yolda razılaşmanı çətinləşdirir.
Dördüncü ssenari isə konfessional böhrana qədər gedib çıxacaq eskalasiyadır. Burada əsas tətikləyici Katolikosun evlilik andını pozmaqda rəsmi şəkildə ittiham olunmasıdır.
Ssenari kütləvi səfərbərlik təhlükəsi yaradır: "Armenia Today"in 2025-ci ilin mayında keçirdiyi sorğuya əsasən, respondentlərin 51 faizi “mənəvi dəyərləri qorumaq üçün”, 26 faizi isə “konstitusiya quruluşunu müdafiə etmək üçün” küçələrə çıxmağa hazır olduğunu bildirib.
Nəticələr çoxcəhətli ola bilər: EAK daxilində parçalanma (hierarxiyanın bir hissəsi hökumətə loyaldır), sekulyar-millətçi qrupların güclənməsi və “dini hüquqların qorunması” bəhanəsi ilə xarici aktorların birbaşa müdaxilə riski.
Sosioloji ölçmələrin nəticələri, etiraz potensialının həcmi və mediada aparılan kampaniyanın intensivliyi birləşdirildikdə, şərti “siyasi turbulentlik indeksi” (STİ) müəyyən oluna bilər.
2025-ci ilin iyun ayında bu indeks 0 ilə 1 arasında dəyişən şkala üzrə 0,63 səviyyəsinə çatır. Bu rəqəm – 1 vahidə yaxınlaşdıqca – əvvəlcədən xəbərdarlıq edilməyən inqilabi qeyri-sabitlik mərhələsinə işarə edir. İndeksin kəskin sıçrayışı üçün mümkün tetikleyici hadisələr Katolikosluq Şurasının tarixinin elan edilməsi və ya 2-ci Qareginə qarşı cinayət işinin rəsmən başlanması ola bilər.
Müxtəlif ssenarilər hökumət üçün qısamüddətli “siyasi xərc” baxımından fərqlənsə də, onların hamısı bir ortaq nəticəyə gətirib çıxarır: Eçmiədzinə qarşı istənilən zərbə “inqilabçı respublika” ideyasının özünün legitimliyinə asimmetrik risk yaradır.
Sakral kapital hesabına əldə olunan istənilən siyasi qələbə, tarix boyu dövlətçiliyin sarsılması ilə nəticələnib – bu barədə vaxtilə Moskva Patriarxı Aleksey 2-ci də xəbərdarlıq etmişdi, “müqəddəsliyin ictimai məkandan çıxarılmasının təhlükələri” haqqında danışarkən. Əgər İrəvan 2026-cı ilin yayına qədər dünyəvi və mənəvi başlanğıclar arasında qarşılıqlı inkişaf modelini formalaşdıra bilməzsə, ölkə növbəti seçki dövrünə parçalanmış kimlik və kritik dərəcədə zəiflədilmiş institusional dayanıqlılıq yükü ilə daxil ola bilər.
Nəticə olaraq, Paşinyanla Katolikos arasındakı qarşıdurma sadəcə iki fiqurun şəxsi münaqişəsi deyil. Bu, bir tərəfdən institutlaşmış xalq hakimiyyətinə söykənən yeni dünyəvi kimliklə, digər tərəfdən minilliklərə dayanan dini legitimlik arasında strukturlaşdırılmış qarşıdurmadır.
Burada bir tərəf “inqilabi respublikanı”, digər tərəf isə “sakral milləti” təmsil edir. Bu cəbhədə kompromisə yer yoxdur, çünki mübarizənin mövzusu vətəndaş postu, vəzifə kreslosu deyil – Ermənistanın ruhudur. “Kim kimi məğlub edəcək?” sualı artıq sadəcə siyasi intriqa deyil – bu, Ermənistan dövlətçiliyinin yetkinlik sınağıdır.
Çünki əgər siyasi rejim dini nüfuzla yanaşı mövcud ola bilmirsə, o zaman hər iki sütunun da çökməsi riski yaranır.
Bu isə daha qorxulu bir sualı aktuallaşdırır: Ermənistan hələ inqilaba inanan, bu gün isə xilas üçün dualara sarılan bir xalq olaraq, sekulyar və dini hakimiyyətlər arasındakı qarşıdurmanı geri dönüşsüz bir uçuruma çevrilmədən dayandıra biləcəkmi?
