Uzun zaman davam edən gərgin müzakirələrdən sonra Qazax rayonunun işğalda olan 7 kəndindən 4-ünün azad edilməsi barədə razılıq əldə edildi. 2020-ci ilin Vətən müharibəsindəki böyük qələbədən, ardınca 2022-ci ilin sentyabrındakı misilsiz uğurdan sonra ən böyük sevinci yaşadıq. Ermənistan Qazağın Bağanıs Ayrım, Aşağı Əskipara, Xeyrmlı və Qızılhacılı kəndlərini təhvil verdi. Qalır Qazağa məxsus, amma anklav – Azərbaycan Respublikası ilə birbaşa əlaqəsi olmayan Yuxarı Əskipara, Sofulu və Barxudarlı kəndlərinin geri qaytarılması.

AYNA tanınmış jurnalist, publisist, araşdırmaçı, Azərbaycanın İstanbuldakı keçmiş Baş konsulu, əslən Qazaxdan olan, hazırda İstanbulda yaşayan İbrahim Nəbioğlu ilə 4+3 kənd və Respublikanın qərb qapısı olan Qazağın... özü barədə həmsöhbət olub.

- 7 kənd həsrəti, köksümüzdəki 7 yara... 4-ü sağalır, çox şükür. Nə hiss edirsiniz?

- Çox böyük mutluluq, çox böyük sevinc... ilə yanaşı, çox böyük bir boşluq hiss edirəm. Sevincimin səbəbini izah etməyə ehtiyac yoxdur. Boşluğa gəlincə, mən hazırda orta bir yaşdayam. Halbuki, o kəndlər işğal ediləndə mən gənc idim. Və ömrümüzdən keçən 30 ildə bir dəfə gedib o yerləri görə bilmədim. Baxmayaraq ki, atam İncə Dərəsindəndir, mənim Əskiparada, Bağanıs Ayrımda, ordakı digər kəndlərdə uzaqdan-yaxından qohumlarım var. Məsələnin ürəyə su səpən tərəfi odur ki, həmin qohumların və qohum olmayan sakinlərin dərdi nisbətən yüngül oldu – qaçqın həyatları çox da uzaqlarda davam etmədi. Çünki işğal edilən 7 kənddən qaçqın düşənlər başqa bölgələrə səpələnmədilər, ya rayonun mərkəzində, ya da ətraf kəndlərdə yerləşdilər. Düşünürəm ki, kəndlər geri qayıtdıqdan sonra ordan didərgin düşənlərimizin tamamı öz yurd-yuvalarına qayıdacaqlar. Başqa “cazibəyə” aldanmayan, böyük şəhərin “sehrinə” qapılmayan bu Qazax qaçqınları dönəcəklər doğma kəndlərinə. Bütün qaçqınlar çətinlik yaşayırlar, amma o 7 kənddən qaçqın düşənlər fərqlidir.

Bunları hiss edirəm. İkinci Qarabağ müharibəsində hər kəndimiz, şəhərimiz azad olunduqca, içimdə hayqırış, vulkan vardı. Düşmənə nifrətim daha da artırdı. İndi son 3 gündür eyni hisslərlə yaşayıram. Düşünürəm ki, ermənilər bizə nə qədər travmalar yaşadıblar, nə cür bir düşmənçilik ediblər. Lakin bu travmalardan qurtulmalı, bu hissləri arxa plana keçirməli və Vətənin bütövlüyü üçün bütün maneələri aşmalıyıq.

- Ölkə miqyasında, Qarabağ ilə müqayisədə Qazağın işğal edilən kəndlərinin ərazisi çox kiçikdir. Lakin həm Sizin, həm də bəzi Qazax ziyalılarının nəzərində məsələnin başqa bir alt qatı var, sanki. Nədir hər kəsin mahiyyətinə vara bilmədiyi o incə nüans?

- Mən əslən qazaxlı olsam da, şəhərdə doğulub-böyümüşəm. İçərişəhərdə doğulmuşam, Bakıda böyümüşəm. Atam və anam Qazaxdan gəliblər Bakıya. Bir-birilərini Qazaxda tanımayıblar, Bakıda ali məktəbdə oxuyan zaman tanış olublar və bir-birilərini sevərək evləniblər. Bizim evdə bir Qazax kultu vardı, Səməd Vurğun, Osman Sarıvəlli, İsmayıl Şıxlı kultu vardı. Sonralar mən Maqsud Şeyxzadəni araşdırmağa başladım. Qazaxdan Özbəkistana getmiş, o ölkənin dramaturgiyasının banisi olmuş, oranın ədəbi simvollarından birinə çevrilmiş Maqsuq Şeyxzadədən gedir söhbət.

Yəni, Qazax kultu söz, ədəbiyyat, mədəniyyət deməkdir. Bu torpağın insanları nə qədər dəqiq elmlərə yiyələnsələr də, sözdən, ədəbiyyatdan, mədəniyyətdən, mənəviyyətdən kənarda yaşaya bilmirlər – sudan çıxarılmış balıq misalı. Məsələn, mənim atam elmlər dokoturu, professor, nəzəri mexanika kafedrasının müdiri idi, amma dəhşətli dərəcədə ədəbiyyat aşiqiydi, heç də öz peşəsindən az bilmirdi ədəbiyyatı. Dəqiq elmlərin bilicisi olan atam Səməd Vurğunu, Hüseyn Cavidi, digər klassiklərimizin əsərlərini əzbər bilirdi, saatlarla onların əsərlərini sinədən deyirdi. Və həm də türkçü idi – özü də necə türkçü! Türkçülük də, yəqin ki, bizim bölgənin oğuz-qıpçaq kökəni ilə bağlıdır. Turan yolunun üzərində yerləşmək, Şərq-Qərb axınlarının mərkəzi olmaq və s. də təsirsiz ötüşməyib.



Qarabağla müqayisəyə gəlincə, mən belə müqayisə aparmazdım. Çünki söhbət ərazicə böyüklükdən getmir, Ümumvətən anlayışından gedir. Qarabağımızın uğrunda minlərlə şəhidimiz var – qarabağlısı ilə, qazaxlısı ilə, lənkəranlısı ilə, qubalısı ilə, şirvanlısı ilə və s. Yəni, Qarabağımızın azadlığına nə qədər seviniriksə, Qazağımızın kəndlərinin azadlığına da o qədər sevinirik – nə bir zərrə az, nə bir zərrə çox. Bax, bizim üçün “alt qatdakı nüans” dediyiniz budur. Altaylardan Qafqazlara qədər uzanan Türk yolunun yolçuları olaraq, damarında axan Türk qanının daşıyıcıları olaraq, daşıdığı genetik kodun təmsilçiləri olaraq... başqa fərqliliyimiz yoxdur. Və sizin, bizim, hamımızın bir arzumuz, amalımız, dərdimiz vardı – Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmini. Çox şükür, bunu da görürük. Gerisi təfərrüatdır.

- 4-ü qayıtdı, qaldı 3-ü. Həm anklav, həm də ərazicə böyük olanlar. Onların qayıdışına inancınız varmı? Yoxsa ərazi mübadiləsi subyektləridir?

- İnancım tamdır ki, onlar da qayıdacaq. Sadəcə burada müəyyən məqamlar var. Məsələn, Yuxarı Əskipara ilə Vaskepar arasında bir yol var. O yol Ermənistan üçün olduqca strateji bir yoldur, can damarıdır. Ermənistanın mövcudluğunu təmin edən amillərdən biridir o yol. Həmin bu yol, vaxtilə Azərbaycana – Qazağa məxsus, indisə Ermənistana aid olan mühüm ərazilərdən keçir və strateji nöqtəyə ulaşır. Dilcandan, İcevandan başlayır, Salah kəndindən (keçmiş təhsil naziri Misir Mərdanovun doğulduğu kənd – İ.N.) keçir, sonra Vaskeparla Yuxarı Əskiparanın arasından keçir, oradan İncə Dərəsi ilə Şıxlının yuxarısına - Noyamberyana çatır, oradan da Sadaxlıya, Gürcüstana yetişir. Gördüyünüz kimi, bu yol Ermənistan üçün varlıq söhbəti, “olmazsa, olmaz” məsələsidir. Ona görə də Ermənistanın bu məsələdə ciddi əndişəsi var. Haşiyədən kənara çıxıb əlavə edim ki, bu strateji yol üzərindəki torpaqlar tarixi Azərbaycan torpaqları, Türk diyarıdır. O məsələlərə artıq gələcəkdə dönəcəyik, yəqin. Amma mütləq dönəcəyik…

Məsələ bundan ibarətdir ki, Azərbaycan bu mövzuda tam təminat verir. Üstəlik, yuxarı tərəfdən ayrıca bir avtomobil yolu da çəkiləcək ki, bunu Paşinyan özü də sərhəd kəndlərinin sakinləri ilə görüşündə dilə gətirdi. Mən əminəm ki, biz artıq tutduğumuzu buraxmayacağıq. İlk mərhələdə qeyri-anklavları alırıq, anklavlar qalır sonrakı mərhələyə. Burada önəmli məqam ondan ibarətdir ki, bu kəndlər anlaşmasında nə Moskva, nə Brüssel, nə Paris, nə də Vaşinqton var – burada ancaq Bakı və İrəvan var. Burada iki ölkənin aylarla sürən gərgin müzakirələrinin bəhrəsi var. Bilirsiniz ki, Azərbaycan tərəfdən yetkili komissiyaya Baş nazirin müavini Şahin Mustafayev rəhbərlik edir - əslən qazaxlı, İncə Dərəsindən olan, bir dövlət xadimi. Bu da təsadüfi seçim deyil.

Bütün bu amilləri nəzərə alaraq, inancım tamdır ki, son bir qarış torpağımız da geri qayıdacaq. Həm ordumuz arxamızdadır, həm diplomatiya sahəsində böyük nailiyyətlərimiz var, həm də regiondakı kataklizmlərin bizim lehimizə cərəyan etdiyini düşünürəm.

- Ümumvətən sevginizin içində bir küncdə yurd sevgisi, rayon təəssübkeşliyi var – hətta qədərindən çox. Bu, yerlipərəstlikdir?

- Suallarınızın qoyuluşuna görə təşəkkür edirəm və təqdir edirəm. İlk dəfədir ki, biz Qarabağ haqda, Qazağın işğaldakı kəndləri haqda siyasi söhbət aparmırıq, gərgin diskussiya qurmuruq - əksinə, duyğusal, sevgi ilə yoğrulmuş bir söhbətin “opponentləri” oluruq. Bu amil ona görə sevindiricidir ki, artıq məğlubiyyəti deyil - qələbəni bölüşürük, həsrəti deyil - vüsalı müzakirə edirik, yoxluq haqda deyil – varlıq haqda dərdləşirik. Və ilk dəfədir ki, dərddən belə şirin-şirin danışırıq.

Yurd sevgisinə, rayon təəssübkeşliyinə gəlincə... Mənim Moskvada bir aspirant dostum vardı, Həbəşistandan idi. Rus dilini bir az öyrənib aspirant oldu. Bir dəfə biz azərbaycanlı uşaqlar onu milli yeməyimizə dəvət etmişdik. Gəldi, yedi, amma bəyənmədi. Soruşduq ki, “niyə bəyənmədin?”. Cavab verdi ki, “dünyada ən yaxşı plovu həbəşlər bişirirlər”. Dünyanın ən yaxşı şəhərinin hansı olduğunu soruşduq, “Əddis-Əbəbə” cavabını verdi.

Hər kəsə öz mayası, öz yurdunun neməti, öz anasının bişirdiyi yemək şirindir. Bu, həbəşlərə də aiddir, çinlilərə də, azərbaycanlılara da, Azərbaycanın daxilindəki ayrı-ayrı bölgələrə də. Bilmirəm, bəlkə də, bizim Qazax camaatının qanındakı şeiriyyətdən, ədəbiyyatdan doğan romantikadır ki, biz öz hisslərimizi daha tez və asan büruzə veririk, dildən pərgar olduğumuz üçün öz sevgimizi daha rahat şəkildə ifadə edirik. İstisna deyil ki, başqa bölgələrimizin insanları öz yurdlarını bizdən daha çox sevirlər, amma fikirlərini ifadə etməkdə bizimkilər qədər zirək deyillər (gülür – T.T.).

Sovet vaxtı Ağdama getmişdim. Orda elə söhbətlərimiz oldu ki, elə bildilər, mən də ağdamlıyam. Yaxud Qəbələdən çoxlu dostlarım olduğu üçün elə bilirlər ki, qəbələliyəm. Tələbə vaxtı Bakıda oxuyanda qrup yoldaşlarımın arasında 5 nəfər vaxçıvanlı vardı, beşi ilə də dostluq edirdim. Yeri gəlmişkən, onu da iddia edirəm ki, Naxçıvanı mənim qədər bilən, kənd-kənd tanıyan ikinci qazaxlı yoxdur. O zaman Naxçıvana o qədər gedib-gəlirdim ki, hamı elə bilirdi, mən naxçıvanlıyam.

Bütün bunlar təbəssüm yaradan amillərdir. Bəli, biz bütün Vətənimizi - Azərbaycanı sevdiyimiz kimi, onun dilbər guşəsi olan yurdumuzu - Qazağı sevirik. Biz yurdumuzu vəsf edirik, onun şəninə şeirlər yazırıq, dastanlar qoşuruq, nəğmələr oxuyuruq, bayatılar deyirik. Ola bilər ki, bir az fərqli sevirik – şair kimi sığallayırıq, yazıçı kimi tumarlayırıq, aşıq kimi oxşayırıq... Bu da bir növ özünəməxsusluqdur, yəqin ki.

Və qayıdaq yerlipərəstliyə: məncə, biz qazaxlılar yerlipərəst deyilik (gülür – T.T.).