Tarixdə ilk İran-İsrail savaşı bitdi. Maraqlıdır ki, 12 gün çəkən hərbi qarşıdurmada Tehran da özünü qalib sayır. Hərçənd əksər siyasi müşahidəçilər əksini düşünür. Müharibədən ən ciddi nəticə çıxarmalı tərəf kimdir? Konkret olaraq İran nə qədər müddətdə öz “yaralarını yalayıb” sağalda biləcək? Biləcəkmi?

Bir mühüm məqamı da qeyd eləmək lazım gəlir: Tehran 12 gündə öz dost-müttəfiqlərini bir daha tanıdı - əgər onlar, ümumiyyətlə, var idisə. Rusiya, Çin ABŞ və İsraillə birbaşa konfliktə getmədi. Türkiyə isə gözlənildiyindən də artıq İranı müdafiə etdi.

Ermənistan da sınaqdan sıxmadı. Üstəlik, məlum oldu ki, İrəvan dost dediyi İran haqda ABŞ-a sərhəddə kəşfiyyat məlumatları toplamağa şərait yaradıb. Belədə sual yaranır: Tehranın İrəvana, Zəngəzur dəhlizinə ənənəvi münasibəti Bakının xeyrinə dəyişə bilərmi?

“Əgər İranda abır-həya qalıbsa, Zəngəzur dəhlizini bir daha "qırmızı xətt" adlandırmaz. Onun öz içində bütün “qırmızı xətt”lər 13-24 iyun tarixlərində keçildi. Ona görə də rəsmi Tehran “daşı ətəyindən töküb” dəhlizlə bağlı razılaşmalıdır. Onsuz da müqaviməti qırıldı və təsir gücü zəiflədildi, güman etmirəm ki, dəhliz mövzusunda əvvəlki qədər radikal mövqe tutmağı bacaracaq". Bu sözləri “Yeni Müsavat”ın sualına cavabında professor Qabil Hüseynli deyib. Onun sözlərinə görə, İran bu hadisələrdən həm də dərs çıxarmalıdır. O, hesab edir ki, Tehran ağıllanmalı, dostunu-düşmənini tanımalı, Azərbaycanın qədrini bilməlidir: “Hərçənd bunu İrandakı rejimdən gözləmirəm. Fəqət ən azı bəsirət gözlərini açıb həqiqətləri görmək fürsəti yaranıb. İran 12 gün ərzində hansı dövlətin necə rəftar etdiyini başa düşməlidir. Xüsusən də "qardaş" dediyi Ermənistanın ona necə xainlik etdiyini bilməlidir. Azərbaycanla sərhəddə İsrail kəşfiyyatı axtaran Tehran rejimi son hadisələrdə şahid oldu ki, bağrına basdığı Ermənistan öz sərhədinə avropalı binokl agenturasını yerləşdirməklə ona qarşı platsdarm verib. Həmin kəşfiyyatçılar sərhəddə İranın mövqelərini öyrənib Qərbdəki mərkəzlərə göndəriblər. Bu baxımdan, cənub qonşumuz Azərbaycanla normallaşan hazırkı əlaqələri inkişaf etdirməklə paralel, Zəngəzur dəhlizinin açılması istiqamətində maneə rolundan da imtina etməlidir. Bu günlərdə Vilayəti öyünərək bəyan etmişdi ki, dəhlizin qarşısını İran aldı və bu da guya ölkəsinin qüdrətindən xəbər verir. Ancaq hansı qüdrətdir ki, səması İsrail qırıcılarının əlində idi, içəri əldən gedib, nəticədə generalları, alimləri öldürüldü. Odur ki, Tehran rejimi xeyli sarsılıb, o dərəcədə gücü qalmayıb, dəhlizlə bağlı inadından da əl çəkmək məcburiyyətindədir".

Q.Hüseynli belə zənn edir ki, Ermənistan da əsas müttəfiqinin aldığı zərbənin təsirini öz dərisində hiss etməkdədir: “Əvvəla, İran bir daha gördü ki, Türkiyə və Azərbaycan ona qarşı hücum olanda hansı obyektiv mövqedən çıxış edirlər. Bizdən pislik gözləyənlər yanıldılar. Əksinə, Rusiya, Ermənistan İranı açıq müdafiə etmədilər. İkincisi, Paşinyan İstanbula getdi, başa düşdü ki, Zəngəzur dəhlizi açılmağa məhkumdur. Nəhayət, bu layihə Orta dəhlizin bir hissəsidir. Yəni beynəlxalq logistikadır və onun bloklanması böyük güc mərkəzlərinə meydan oxumaqdır. Deməli, o dəhliz ya açılacaq, ya açılacaq...”

Politoloqun sözlərinə görə, İran özünü toparladıqdan sonra Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı destruktiv mövqeyini yenə davam etdirə bilər. Onun qənaətincə, bu məsələdə Türkiyənin təsiri böyük əhəmiyyət kəsb edir: “Son hadisələrdə Ankara açıq şəkildə Tehranı dəstəklədi və İsrailin hərəkətlərini pislədi. İndi İran bundan nəticə çıxarmalı və Türkiyə ilə danışıqlarda Zəngəzur koridorunun açılması ilə bağlı tutduğu mövqeyini yumşaltmalı, bu yükdaşımalardan onun da iqtisadi dividendi olacağını qəbul etməlidir”.

Beynəlxalq ekspert Suren Sərkisyan İran və İsrail arasında münaqişənin gərginləşməsini şərh edərkən deyib ki, Türkiyə hazırda regionda nəzarətsiz və balanssız fəaliyyət göstərir: “O, strateji müttəfiqi Azərbaycan vasitəsilə yalnız öz maraqları əsasında əməliyyatlar həyata keçirə bilər. Əgər İran əvvəllər çəkindirici rol oynayırdısa, bu gün onun təsiri zəifləyib. Bu, bizdən həddindən artıq ehtiyatlılıq və dəqiq strateji hesablama tələb edir”.

“Zəngəzur dəhlizi açılmalıdır, buna alternativ yoxdur”. Bunu isə Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı Parlament Assambleyasının (QDİƏT PA) baş katibi Asəf Hacıyev deyib.

İyunun 21-də Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan bildirib ki, İrəvan, Türkiyə və Azərbaycan arasında məhək daşı olan Zəngəzur dəhlizinin adını dəyişmək istəyir. Yeni ad “Sülhün kəsişməsi” olacaq. Paşinyanın sözlərinə görə, bu ərazidən ədalətli və dinc istifadə istəyini əks etdirəcək. “Biz dedik ki, Zəngəzur dəhlizi olmayacaq, sülh yollarının kəsişməsi olacaq. Bu nə deməkdir? Bu, qarşılıqlı tanınma və ərazi bütövlüyü, suverenlik və bərabərliyə hörmət deməkdir”, - Paşinyan İstanbulda ermənilərlə görüşündə deyib. Ermənistanının hökumət başçısı əlavə edib ki, Türkiyə və Azərbaycanın səyahət üçün Zəngəzur dəhlizindən istifadə etməsində heç bir problem görmür. Onun fikrincə, bu, Ermənistan üçün sadəcə bir üstünlükdür - dəhlizdən çoxlu yük keçərsə, sabit logistik marşrutlar çəkilərsə, bu, hamı üçün faydalı olar.

Zəngəzur dəhlizinin qitələrarası əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, Çinin son illərdə artan iqtisadi nəqliyyat şəbəkəsinə yeni alternativi təmsil edir. Bu alternativ malların Çindən Türkiyənin şərq əyalətlərinə, oradan isə Aralıq dənizi və ya İstanbul Boğazı vasitəsilə Avropaya daşınmasını nəzərdə tutur.

Zəngəzur dəhlizi Mərkəzi Asiya, Xəzər regionu, Azərbaycan və Ermənistanı Türkiyə ilə birləşdirən sosial-iqtisadi, geosiyasi və geostrateji xüsusiyyətlərə malikdir. Bu onu deməyə əsas verir ki, Azərbaycan, Türkiyə, Rusiya və Ermənistan arasında nəqliyyat-logistika şəbəkəsini genişləndirəcək dəhliz regional ticarətə müsbət təsir göstərəcək və Cənubi Qafqazda iqtisadi əməkdaşlığın qurulmasında mühüm rol oynayacaq. Dəhliz Azərbaycan, Türkiyə, Rusiya, Ermənistan və İran arasında dəmir yolu şəbəkəsini genişləndirməyə imkan verəcək, həmçinin Asiya-Sakit okean regionundan Türkiyəyə Mərkəzi Asiya, Xəzər regionu, Azərbaycan və Ermənistanı birləşdirən bir çox ticarət marşrutları açacaq.

Bu, Şərq-Qərb dəhlizinin, Şimal-Cənub Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizinin və Xəzər nəqliyyat şəbəkəsinin daha da möhkəmlənməsinə töhfə verəcək. Bu, həm də Xəzər-Avropa neft-qaz kəmərləri sisteminin işini asanlaşdıracaq. Dəhlizin açılması Avropa İttifaqı, ABŞ, Rusiya və Çinin enerji təchizatı xətləri üçün mühüm rol oynayan regionun tranzit potensialını artıracaq.

“Yeni Müsavat”