- Mənim “Yumşalmadan” sonrakı mərhələdə “möhkəmlənmə” adlı məqaləm var. Orada qeyd etmişəm ki, 1965-ci ildə Xalq yazıçısı Mehdi Hüseynin ölümü ilə bağlı professor Cəmil Həsənlinin təqdimatında sosial şəbəkədə silsilə stenoqrafik (tarixi) sənədlər dərc edildikdən sonra geniş rezonans doğurub. Tarix elmi aşkarlığı, dəqiqliyi, tərəfkeşsizliyi sevir. Yazı ötən əsrin ikinci yarısında Xalq yazıçısı Mehdi Hüseynin ölümü ilə bağlı baş verən olayların fonunda ədəbi prosesə və ədəbi şəxsiyyətlərin “rəftarına” nəzər salmaq cəhətdən də maraqlıdır. Əfkari-ümumiyyə üçün, təbii ki, maraqlı məlumatlardır. Təəssüf edirəm ki, bu maraq doğuran “hadisələr” indiki oxucuların əksəriyyəti tərəfindən birmənalı qarşılanmamaqla yanaşı, müxtəlif aspektlərdə fərqli interpretasiyalarda təhlil edilməkdə və yozulmaqdadır. Doğrudur, 1965-ci ildə “Xruşşov epoxası” təzəcə başa çatmışdı. Buna baxmayaraq, “yumşalma”, “buzərimə” dövrü hələ davam etməkdə idi. Cəmiyyətdə aşkarlıq havası qismən sozalsa da, hələ “mülayim” küləklər “əsməkdə” idi.

İnstinktiv özünümüdafiə

Ovaxtkı Yazıçılar İttifaqında irili-xırdalı çəkişmələr baş verir, canlı debatlar gedir, kəskin mübahisələr səngimirdi. Yaradıcılıqda bu cür “lokal” və “qlobal” toqquşmalar təkcə Azərbaycandamı nəzərə çarpırdı? Xeyr. Həmin dövrdə SSRİ-nin bütün yaradıcı təşkilatlarında, xüsusən Yazıçılar İttifaqlarında bu cür “dartışmalar” yaşanmaqda idi. Və orasını da unutmayaq ki, təkcə o dövrdə yox, hətta ondan əvvəlki illərdə belə, SSRİ-də az-çox demokratik ab-havanın mövcud olduğu məkan və ya meydan məhz yaradıcılıq birlikləri, o cümlədən yazıçıların birləşdikləri qurumlar idi.

Əslində, M. Hüseynin ürəyinin partladılmasında adıçəkilən və çəkilməyən yazıçıların əksəriyyəti istedadlı adamlar idi. Onları bu kökə həmin dövrün mövcud sistemi salmışdı. Bolşevizm, allahsızlıq, kollektivləşmə, sinfi mübarizə, qırmızı terror, 37-ci il...41-45-ci illər... və sair bəlalardan bir təhər sağ çıxmış, varolmalarını güclə qoruyub saxlamış, zamanında bir-birlərinin üzünə zor və təhdidlə durdurulmuş bu adamlar, instinktiv şəkildə də olsa, özlərini müdafiə etməli olmuşdular. Axı cismani cəzalandırma təhlükəsi tamam aradan götürülməmişdi. Bütün bunlarla yanaşı, digər sahələrdə (məsələn, partiya təşkilatlarında) çalışanlardan fərqli olaraq, söz adamlarının qarşılıqlı ittiham və tənqidlərində səmimiyyət, cəsarət və sərbəstliyi də müşahidə etməli oluruq. Təkrar edirəm, mən konkrət adamlardan daha çox, bu bəlalarda mövcud sistemi, murdar quruluşu ittiham edirəm... Və buna görə də istərdim ki, "filankəs pis, filankəs yaxşı adam olub..." kimi primitiv şüarçılığa rəvac verməyək. Yaxşı, tutalım, biz "pis" olduq, bəs gürcülər, tatarlar, ruslar, özbəklər, ukraynalılar, qazaxlar... necə? Bütün bu baş verənlər gülməli, məzələnməli bir nəsnə deyil, bu, əslində ağlamalı, dəhşətli bir faciədir. Xalqın ziyalılarını üz-üzə qoymaq bic uşaq kimi meydana gəlmiş sovetlərin bir şakəri, xisləti, vəzifəsi idi.

- Bu, bir daha onu göstərir ki, tarixi təkcə yaşamaq azdır, onu dərk etmək lazımdır. Olsun ki, bəziləri bu “üstüörtülü”, “qaranlıq” məsələlərə işıq tutduğuna görə müəllifi qınayır. Əslində isə müəllif heç bir interpretasiyaya, şərhə üz tutmadan oxucuya yalnız faktları təqdim edib. İndi keçmişi ittiham etmək, o dövrdə baş verənləri tənqid etmək, həmin dövrün “əsas” tarixi və ya “epizodik” qəhrəmanlarını qınamaq asandır. Şəxsiyyətlərin hərəkət və fəaliyyəti tarixi proseslər kontekstindən kənarda araşdırılmamalıdır. Hətta bu günün özündə belə mikro və makro dünyamızda baş verən prosesləri əksər hallarda məhz qələm adamları bütün gerçəklikləri ilə təqdim edirlər. ...Və gəlin unutmayaq ki, indi ittiham və ya “ifşa” obyektinə çevrilən bu adamların əksəriyyəti məmləkətimizdə milli özünüdərkin formalaşmasında, milli məfkurənin yaranmasında, xüsusilə milli dilin qorunmasında müstəsna rol oynayıblar... Biz onlara, ən azı dilimizin yaşarlığı üçün rəhmət diləyirik. Əlbəttə, həmin kontekstdən çıxış edərkən, biz heç də “işverən”, “çuğul”, satqın, üzəduran “simalara” haqq qazandırmaq niyyətində deyilik. Necə deyərlər, bu zaman qatarında hər kəsin öz “kupesi”, öz “yeri” vardır.

Qısası, tarixə, daha doğrusu, tarixi proseslərə, konkret “tarixin içində” qiymət vermək lazımdır. Zaman keçəndən sonra “uzaq məsafədən” boylanıb tarixi istənilən kimi interpretasiya etmək, yumşaq desək, antitarixçilikdir.

- Artıq dediyim kimi, tarixə “tarixin içindən” nəzər salmaq lazımdır. Elə haqqında söhbət gedən yazının da məğzi və məqsədi, çox güman ki, budur… Yeri gəlmişkən, düzünü deyim ki, mən həmin dövrdə “baş verənlər” haqqında “canlı şahidlərdən” çox şey eşitmişəm, yəni “məsələ” barədə az-çox məlumatlıyam. Amma yazıda yeni təəssüratlar da yox deyildir. Bir-birlərini nə qədər tənqid etsələr də, ilk növbədə, çıxış edən yazıçıların cəsarəti diqqəti cəlb edir. Müxtəlif nəsilləri təmsil edən qələm sahibləri, əksər hallarda, çəkinmədən partiya nomenklaturasının nümayəndələri ilə mübahisəyə girişir və bir çox hallarda hətta onları tənqid edir. Unutmaq olmaz ki, bu adamlar 37-ci ilin dəhşətlərini öz gözləri ilə görüblər və (1965-ci ildə) bir qədər ehtiyatla olsa da, açıq debatdan çəkinmirlər. Diqqəti çəkən ikinci məqam isə ovaxtkı dövlət rəhbərlərinin hədsiz təmkin, diqqət, qayğı sərgiləmələri, habelə ədəbi aləmə və ədəbi prosesə yaxından bələdliyidir. Əslində, bu, yalnız “şəxsi planda” olan məsələ deyildi. “Ottepeldən” –“yumşalmadan” sonra bütün sahələrdə bu cür cəsarət və ya təmkin nümunələrinə rast gəlmək olurdu. Düzdür, artıq N.Xruşşov vəzifədən qovulmuşdu, onun yerinə sonralar “durğunluq” dövrü kimi səciyyələnən epoxanın yeni baş personası - L.Brejnev gəlmişdi, amma təxminən on il əvvəl başlamış “yenilənmə” prosesi hələ davam etməkdə idi. Həmin mərhələdə SSRİ-nin bütün respublikalarında təxminən bir-birinə bənzəyən şəxsiyyətlər hakimiyyətdə təmsil olunurdu. Yeri gəlmişkən, bunu da deməyi vacib bilirəm ki, həmin dövrdə “yuxarı eşalonda” stalinçilər hələ qalmaqda idilər və ən gülməlisi və ya ağlamalısı həm də bu idi ki, hətta “aşağı eşalonda”, lap elə fəhlə, kəndli və ziyalılar arasında da “Stalin sevgisi” qalmaqda idi. Bu “sevda” hələ bu gün də bəzi “dairələrdə” çiçəklənməkdədir.

- O ki qaldı yazıçılar təşkilatında az qala əl-qol davasına və gərgin mübahisələrə… Mən tamamilə əminəm ki, bu, sovet sisteminin öz mahiyyətindən irəli gəlirdi. Düzdür, “37” artıq geridə qalmışdı. Amma hələ onun qorxusu və “qoxusu” qalmaqda idi. XX qurultay bir çox gizlinlərin üstündən pərdəni qaldırmışdı. Elə yazarlar cameəsində də artıq “savaşlar” gizli yox, aşkarcasına gedirdi… Bir də axı bu cür davalar təkcə “bizimkilərə” xas xüsusiyyətlər deyildi. Əminəm ki, məsələn, Aleksandr Tvardovski və Konstantin Simonovla SSRİ Yİ-nin sədri A.Fadeyev arasındakı “münaqişədən”, M.Şoloxov ilə A.Soljenitsın arasındakı “davadan”, B.Mayakovski, S.Yesenin və B.Pasternak arasındakı yumruq savaşından bizim oxucuların əksəriyyətinin xəbəri yoxdur. Bəlkə də, elə xəbərsiz olmaları yaxşıdır. Bəli, elə bir vaxt gəlmişdi ki, yaradıcı adamları güllələmir, onları xaricə qovurdular. (Yeri gəlmişkən Rusiyada bu gün də, yəni ilin-günün bu vədəsində xeyli sayda “inoagent” elan olunmuş yazıçılar vardır). Məsələn, həmin dövrdə, yəni 60-cı illərdən sonra, “qovulmuşlar” sırasında tanınmış yazıçılara misal kimi V.Aksyonov, İ.Brodski, V.Voynoviç, S.Dovlatov, E.Limonov, A.Yakobson və bir çox başqalarının adını çəkmək olar. Bəli, ədəbi mübahisələr, bütün dövrlərdə və bütün milli ədəbiyyatlarda olub. Amma “sovetsayağı” ədəbi savaşlar bütün “çoxçalarlığı” ilə yalnız totalitar sistemin mahiyyətindən qaynaqlanıb.

“Aradan 60 il keçib. Tamam başqa sistemlər, başqa epoxalar, başqa dəyərlər, başqa rəhbərlər, başqa nəsillər... Heç bir əlaqə yoxdur. Ümumi olan şey odur ki, onda da ədəbiyyat olub, indi də var. Başqa heç nə”.