İyunun 12-dən 13-nə keçən gecə İsrailin İranın nüvə və hərbi obyektlərinə hücumu Yaxın Şərqin bir çox ölkələri üçün şok olub.

Hücumun gözlənilməz olduğunu söyləmək olmaz, çünki Qətər, BƏƏ və Səudiyyə Ərəbistanı bir gün əvvəl Donald Trampdan İrana qarşı güc tətbiq etməməyi xahiş etmişdi, səbəb - cavab zərbəsi onların ərazilərindəki Amerika bazalarını vura bilər.

Amma nəzarətin çox çətin olmağa başladığı gərginlik, xüsusən də Trampın İsrail ordusuna (IDF) təriflərini nəzərə alsaq, Səudiyyə şahzadəsi Məhəmməd bin Salmanın, onun KƏŞ-dəki (Körfəz Əməkdaşlıq Şurası) vəzifədaşlarının və İsrailin bölgədəki əsas antaqonistlərindən biri olan Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın əsəblərini ciddi şəkildə pozub.

Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Regnum” yazıb.

Rusiya nəşrinin təhlilində qeyd olunur:

Ankaradan ilk rəsmi reaksiya iyunun 13-də günortaya yaxın gəlməyə başlayıb. Türkiyənin Xarici işlər naziri Hakan Fidan İsraili beynəlxalq hüququ, regionda sabitliyi pozmaqda və ABŞ-İran danışıqlarını pozmağa təhrik etməkdə ittiham edib.

Vitse-prezident Cevdet Yılmaz bəyan edib ki, Türkiyə “Netanyahu administrasiyasının heç bir qanuni əsası olmayan və regional sabitliyi pozmağa yönəlmiş təcavüzünü qətiyyətlə pisləyir”.

TBMM sədri Numan Kurtulmuş İsrailin hərəkətlərinin "bölgəni və dünyanı alov içində" qərq etdiyini bildirib.

Türkiyə prezidentinin kommunikasiya şöbəsinin rəhbəri Fahrettin Altun deyib ki, İrana zərbələr “soyqırımlı Netanyahu administrasiyasının region və dünya sülhü üçün nə qədər təhlükəli olduğunu” göstərib.

Həmin axşam sosial şəbəkə vasitəsilə danışan Ərdoğan müttəfiqlərinin mövqelərini ümumiləşdirərək, İsrailin İran-ABŞ danışıqlarını pozmaq, beynəlxalq hüququ pozmaq, regionda sabitliyi pozmaq niyyəti ilə bağlı tezisləri təkrarlayıb, lakin emosional qiymətləndirmələr əlavə edib.

Onun sözlərinə görə, hücumlar “İsrailin bütün qaydaları tapdalayan zehniyyətini” nümayiş etdirir və beynəlxalq ictimaiyyət “İsrail quldurluğunu” dayandırmalıdır.

Türkiyə prezidentinin təhqirlə bitən sözləri əslində, 2 ilə yaxındır Qəzzada on minlərlə fələstinlinin məhv edilməsini izləyən milyonlarla müsəlman, xüsusən də ərəblər arasında əks-səda doğurur.

İsrail təkcə Fələstində deyil, qonşu Livan və Suriyada da güc tətbiq edir. Suriyada hakimiyyətin türkyönümlü Əhməd əl-Şaraa dəyişməsindən sonra Ankaranın Netanyahu ilə daha bir münaqişə nöqtəsi var.

İsrail ordusu Suriyada Türkiyə hərbi bazalarının tikildiyi əraziləri atəşə tutur. May ayında Türkiyə və İsrail Trampın vasitəçiliyi ilə Bakıda deeskalasiya danışıqlarına başlayıb, lakin İsrailin İrana hücumundan sonra bu normallaşmanın perspektivləri daha da qeyri-müəyyən olub.

Eyni zamanda, Ərdoğanın, yumşaq desək, nə İrana, nə də onun “müqavimət oxuna” rəğbəti var. Türkiyə uzun illərdir Suriyada iranpərəst Bəşər Əsədlə baş sındırır. 2024-cü ilin dekabrında Ankara faktiki olaraq iranlıları Dəməşqdən qovub.

Bütün bunların fonunda Avropanın Ankaranı təcrid etməyi dayandırmaq və onunla yaxınlaşmağa doğru getmək üçün daha bir arqumenti var. Avropa İttifaqı (Aİ) və Britaniya üçün Türkiyə Suriyaya çıxış pəncərəsinə çevrilib - Avropa xarici işlər nazirlərinin ilk səfərlərini Türkiyə tərəfi təşkil edib.

Tramp Amerikanın Avropanın təhlükəsizliyinin təmin edilməsində iştirakını şübhə altına almağa və Ukraynaya dəstək ilə tədricən “birləşməyə” başlayanda Türkiyənin Köhnə Dünya üçün əhəmiyyəti göylərə qalxıb.

Bununla belə, onlar hələ də müttəfiq ola bilməyəcəklər: ziddiyyətlər həddən artıq çoxdur.

Avropa türk dünyasında nifaq salmağa çalışır - Türkmənistan, Qazaxıstan və Özbəkistan Aİ ilə sammitdə Şimali Kipri rədd etdilər. Ərdoğanın Aralıq dənizində Liviya və Suriya ilə dəniz sərhədlərini bölmək cəhdləri ilə bağlı fəaliyyəti Kipr, Yunanıstan, Fransa və digər Aİ üzvlərini narahat edir.

İran məsələsi Türkiyə ilə Aİ arasında fikir ayrılığının əsas nöqtəsi olmasa da, Türkiyə-Avropa ortaqlığının çayına şəkər qatmır.

Ərdoğan İsrailin baş naziri Netanyahunu quldurluqda ittiham etsə də, Avropa ölkələri öz melodiyalarını çox tez dəyişdilər. Əgər dünən onlar İsraili "Gideonun arabaları" adlı yeni əməliyyatına görə sanksiyalarla hədələyirdilərsə, indi Almaniya, Fransa və Böyük Britaniya onun "özünümüdafiə hüququndan" danışırlar.

Ərdoğan avropalıların ikiüzlülüyünə görə onlarla mübahisə etməyib.

Birincisi, ona görə ki, Avropa ilə investisiyalar, ticarət və müdafiə layihələri onun üçün vacib və zəruridir.

İkincisi, “qatil Netanyahu”ya qarşı bütün nifrətlərə baxmayaraq, İran belə prinsipial mövqe tutmağa dəyər mövzu deyil.

Əvvəlki ildə olduğu kimi, İran və İsrail də bir-birlərinə zərbələr və təxribat törətdikdə, Türkiyə rəsmi olaraq yenidən İranın tərəfindədir. Ərdoğan İsrail ekspansiyası qarşısında İslam dünyası və onun himayədarı ilə həmrəylik nümayiş etdirməlidir. Keçən ilin yayında Qəzzada törədilən qətllərə və Livana hücumlara cavab olaraq hətta “İslam ordusu” yaratmağı təklif etmişdi.

Eyni zamanda, unutmaq olmaz ki, İran və Türkiyə tarixən regionda rəqib olublar. XVI əsrin birinci yarısında Osmanlı imperiyası Şərqi Anadolu, Kürdüstan və Cənubi Qafqaza nəzarət etmək üçün Səfəvi imperiyası ilə amansız müharibələr aparırdı. Tarixin indiki mərhələsində Türkiyə və İran hələ də Yaxın Şərq və Cənubi Qafqazda nüfuz uğrunda rəqabət aparır.

İran Azərbaycanın Naxçıvanı ilə Türkiyə arasında “Zəngəzur dəhlizi” yaratmaq planlarından çox narazıdır. Ərdoğan İranın etibarlı nöqtələrindən birini - Suriyanı ələ keçirib və İranı şiə İraqında rəqabətə məcbur edir, orada İstanbulu Fars körfəzi ilə birləşdirən “İnkişaf Yolu” layihəsini həyata keçirir.

Obyektiv rəqabətə baxmayaraq, Türkiyə və İranın İsrailə münasibətdə situasiya maraqları üst-üstə düşür. Həm Ərdoğan, həm də Ayətullah Xamnəi Qəzzada müharibəni dayandırmaq və İsrailin Livan və Suriyada daha da genişlənməsinə qarşı çıxmaq istəyirlər.

Türkiyə “nüvə danışıqları”nın pozulmasından məmnun deyil, çünki Ankara İrana qarşı sanksiyaların ləğvində maraqlıdır.

Obama administrasiyası dövründə Türkiyənin “Halkbank” bankı Zərrab məsələsində bu məhdudiyyətləri qaçırdığı üçün ABŞ-da ittiham irəli sürülüb. Bu sxemə Ərdoğanın kabinetinin bir neçə üzvü cəlb edilib.

Bütün problemlərinə baxmayaraq, Tehran və Ankara rəqabəti məqbul həddə saxlaya bilirlər. Buna görə də Ərdoğan İsrail tərəfindəki itkilərə məhəl qoymayaraq birtərəfli qaydada “dost və qardaş İran xalqına” başsağlığı verib.

Müsəlman ölkələrini əhatə edən beynəlxalq böhranlar həmişə Türkiyənin son dərəcə maraqlı olduğu İslam dünyası ilə əlaqələri gücləndirmək üçün bir fürsətdir.

Ərdoğanın ilk çağırışı İsrailə qarşı ritorikası sərtləşən Səudiyyə Ərəbistanının vəliəhd şahzadəsinə və İordaniya kralına olub. İsraillə münasibətlərə son dərəcə həssas yanaşan digər iki müttəfiq dövlətə də zənglər edilib.

Türkiyə prezidenti Suriya lideri Əl-Şaraanı İran və İsrail arasındakı qarşıdurmaya qarışmamağa inandırmağa çalışıb, çünki belə bir ssenari Türkiyənin İsrailə, əslində isə ABŞ və NATO-ya müharibə elan etməsini tələb edəcək.

İsraillə müttəfiq olan Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevlə də məsləhətləşmələr aparılıb və Ərdoğanın Bakıdan İrana hücum üçün öz ərazisinin istifadəsinə icazə verməyəcəyini eşitməsi vacib idi. Axı o halda Tehran Azərbaycana zərbə vura bilər ki, bu da Türkiyəni Şuşa Bəyannaməsi çərçivəsində hərəkətə məcbur edəcək.

İran-İsrail qarşıdurması kontekstində Türkiyənin maraqları baxımından daha bir məqam müəyyənləşib. Fakt budur ki, Rusiya və ABŞ münaqişənin söndürülməsinə çalışır. Amerika lideri Vladimir Putinlə danışdıqdan sonra hər ikisinin müharibənin bitməli olduğuna inandıqlarını açıqlayıb.

Həmin gün, iyunun 14-də Ərdoğan Trampa zəng edərək bildirib ki, Ankara nəzarətsiz eskalasiyanın qarşısını almaq üçün hər cür səy göstərməyə hazırdır. İyunun 15-də Hakan Fidan rusiyalı həmkarı Sergey Lavrov ilə deeskalasiya mövzusunu müzakirə edib.

Trampın təriflərinə, Türkiyənin Əl-Şaraa ilə Ağ ev rəhbəri arasında dialoqda vasitəçiliyinə və Marko Rubio ilə İstanbul danışıqlarına baxsaq, Ərdoğan ABŞ prezidentinin böyük hörmətinə malikdir. Rusiya hələ də Ukrayna ilə danışıqların “İstanbul formatı”na güvənir və Ərdoğanın münaqişənin həlli üzrə səylərini yüksək qiymətləndirir.

Ukraynadakı nisbi uğurundan, Kreml və Ağ evin dəstəyindən ruhlanan Ərdoğan İran-İsrail münaqişəsində sülhməramlı rolunu sınamağa cəhd edə bilər.

Ankaranın Kiyev və Moskva ilə “eyni dərəcədə yaxın” təmasları davam etdirə bildiyi Şərqi Avropadan fərqli olaraq, İsrail birmənalı olaraq Ərdoğanın Yaxın Şərq münaqişəsində vasitəçi kimi namizədliyini təsdiq etməyəcək. Bununla belə, Türkiyə ABŞ və İran arasında vasitəçi ola bilər.

2024-cü ilin oktyabrında İran “Hizbullah” və HƏMAS liderlərinin öldürülməsinə cavab olaraq İsrailə zərbələr endirməzdən əvvəl Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyi Dövlət Departamentinin tələbi ilə Tehranı hücumdan çəkindirməyə çalışmış, ABŞ və İranı ağlabatan qərarlar qəbul etməyə çağırmışdı.

Ankara yeni vasitəçilik cəhdi edə bilər, lakin onun müvəffəqiyyəti Trampın İsrailin yeni hücumlarını dayandırmaq bacarığından asılı olacaq.