Ölkə üzrə min manatı, paytaxtda isə 1200 manatı ötmüş, median əmək haqqı və minimum əmək haqqı standartlarını xeyli qabaqlayan Azərbaycanda işçilərin kifayət qədər yüksək nominal əmək haqqı ilə bağlı vəziyyətinə aydınlıq gətirildi. Məlum olduğu kimi, respublikada muzdlu işçilərin əksəriyyəti orta səviyyədən aşağı əməkhaqqı alır və ümumi meyarlarla yalnız kiçik bir faiz orta göstəricidən çox qazanır.
Ötən ilin məlumatlarına əsasən, rəsmi işləyən azərbaycanlıların 80 faizə qədəri orta səviyyədən aşağı əməkhaqqı alır və yalnız 20 faizi rəsmi olaraq elan edilən bu səviyyədən artıq maaş alır. Xatırladaq ki, ötən ilin dekabr ayının ilk günlərinə orta nominal əməkhaqqı 923 manat elan edilmişdi. Bu tarixə ölkədə rəsmi məşğul olanların sayı 1 milyon 733 min nəfər olsa da, onların yalnız 22,4 faizi (388 min nəfər) 900 manatdan çox, 77,6 faizi (1 milyon 345 min nəfər) isə 900 manatdan az əməkhaqqı alıb.
Digər məsələlərlə yanaşı, işçilərin 10,7 faizi (185 min nəfər) rəsmi olaraq müəyyən edilmiş minimum əməkhaqqından da az maaş alır, daha 257 min işçi isə təqribən minimum əməkhaqqı səviyyəsində əməkhaqqı alır. Maraqlıdır ki, muzdlu işçilər arasında hesabat dövründə min beş yüzdən artıq maaş alan olsa da, cəmi 158 min nəfər belə maaş alıb.
Artıq uzun illərdir ki, yerli ekspert dairələrinin nümayəndələri orta (median) əmək haqqı məsələsini müzakirə edirlər. Müstəqil ekspertlər bu daha obyektiv göstəriciyə müraciət etməyə çağırırlar. Bu hesablama metdou bütün maaşları iki bərabər hissəyə bölür, ona görə də bu yanaşma ilə əməkhaqqının “qızıl” ortası daha obyektiv görünür.
Nominal yanaşma başqa məsələdir - bu halda əməkhaqqı fondu sadəcə olaraq rəsmi qeydiyyatda olan işçilərin sayına bölünür - üstəlik, vergilər və əməkhaqqından digər ayırmalar ödənilməzdən əvvəl. Yerli statistika isə əldə olunan göstəricini Azərbaycanda ölkə və paytaxt bölgüsü üzrə əməkhaqqının orta səviyyəsi kimi verir. Əlavə etmək lazımdır ki, median yanaşma müqayisə edilməz dərəcədə daha təvazökar nəticələrinə görə rəsmi statistikanın o qədər də marağına səbəb olmur. Məsələn, son məlumatlara görə, respublikamızda orta əməkhaqqı 500 manatı keçməyib.
Bunun fonunda orta nominal əməkhaqqı göstəriciləri təsiredicidir. Məsələn, cari ilin yanvar-iyul aylarının yekunlarına əsasən, bu, ötən ilin hesabat ayları ilə müqayisədə 8,3 faiz artaraq 1002,4 manat təşkil edib. Üstəlik, mədənçıxarma, maliyyə, sığorta və informasiya texnologiyaları kimi sahələrdə əməkhaqqı daha yüksək olub. Sözsüz ki, median əmək haqqının nəzərəçarpacaq dərəcədə aşağı olması və minimum əmək haqqının qeyri-proporsional olaraq aşağı olması rəsmi statistikanın obyektivliyi ilə bağlı suallar yaradır. Eyni zamanda, gələn ilin dövlət büdcəsi üzərində işlərin başlanması ilə bu problemə diqqət daha da çoxaldı, çünki yeni maliyyə sənədində minimum əməkhaqqı həddi əksini tapacaq.
İqtisadçı ekspert Akif Nəsirli AYNA-ya şərhində deyib ki, artıq gələn ilin dövlət büdcəsi üzərində iş gedir və bu, ümumilikdə minimum əməkhaqqının artırılmasına marağı çoxaldıb: “Həm də ona görə ki, bu il hökümət bu sosial əhəmiyyətli göstəricini eyni səviyyədə saxlayıb. Bu arada, minimum əməkhaqqının iqtisadi mahiyyəti ondan ibarətdir ki, hökumət işçilərə müəyyən edilmiş məbləğdən az əməkhaqqı verilməsini qadağan edir - bu, vətəndaşların iqtisadi maraqlarını müdafiə edən dövlət mexanizmidir. Bu tapşırığın tərkib hissəsi kimi hökumət minimum əməkhaqqının alıcılıq qabiliyyətini itirmiş kompensasiyanı ödəməlidir. Ona görə də istehlak qiymətləri, deyək ki, 10 faiz, eyni səviyyədə qalxırsa, minimum əməkhaqqı həddi qaldırılmalıdır”.
Həmsöhbətimizin fikrincə, minimum əməkhaqqını dəyişməz saxlamaqla hökumət inflyasiya nəticəsində itirilən alıcılıq qabiliyyətini bərpa etməyib və bu, real gəlirlərin azalması deməkdir: “Minimum əməkhaqqının səviyyəsi müəyyən edilərkən şərti istehlak səbətindən çıxış etmək lazımdır - hazırda bu, əmək qabiliyyətli şəxs üçün 287 manat, uşaq üçün isə 235 manat təşkil edir. Əgər həqiqətən belədirsə, şübhəli də olsa, 4 nəfərlik ailənin istehlak səbəti 1044 manata çatıb və minimum əməkhaqqı nəinki bir nəfərin, hətta ailənin hər üzvünün ehtiyaclarını nəzərə almalıdır. Bütün bunlar həm də ölkənin siyasi rəhbərliyinin sosial-iqtisadi kursu kontekstində mühüm əhəmiyyət kəsb edir”.
“Digər məsələlərlə yanaşı, onu da qeyd etmək lazımdır ki, ölkənin inkişaf strategiyası Avropa standartlarına əsaslanır və ötən il Avropa ölkələrində ən aşağı minimum əməkhaqqı 332 avronu keçib. Dövlətin beynəlxalq öhdəlikləri də var. Azərbaycan Avropa Sosial Xartiyasına qoşulmaqla minimum əməkhaqqını beş il ərzində orta əmək haqqının 60 faizinə çatdırmağı öhdəsinə götürüb”, - deyə Nəsirli bildirib.
Onu da nəzərə almalıyıq ki, ölkəmizdə minimum əməkhaqqı həm də bütün mövcud vergi və sosial ayırma siyahısına tabedir. Belə ki, ən az əməkhaqqı alanlar təsdiq edilmiş minimum əməkhaqqının hesablanmış 345 manatını deyil, dövlət sektorunda 306, özəl sektorda isə 316 manatını alırlar. Min manatı keçən orta nominal əməkhaqqına qayıdaq. Əslində, özəl sektorda bu cür maaşlar haradasa tətbiq olunsa da, dövlət sektorunda maaşlar daha təvazökardır və söhbət maaşları 800-ə güclə çatan ixtisaslı işçilərdən gedir. Və bütün növ ayırmalar çıxılmaqla vətəndaşların əksəriyyəti daha da az alır.
Məsələn, xalis 800 manat əmək haqqı ilə dövlət təşkilatında ali təhsilli işçinin əmək haqqı 672 manat (gəlir vergisi - 84 ₼, Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna ayırmalar - 24,00 ₼, işsizlikdən sığorta - 4,00 ₼, icbari tibbi sığorta - 16 ₼) təşkil edəcək. Özəl qeyri-neft strukturlarında bütün ayırmalar ödənildikdən sonra “xalis” adlanan maaş gəlir vergilərinə moratoriumun tətbiqinə görə daha yüksəkdir.
Nominal olaraq maaşlar artır, lakin real gəlirlər əhəmiyyətli dərəcədə azalır. Maaşların inflyasiya səviyyəsinə uyğun indeksləşdirilməsi işəgötürənlərin məsuliyyəti hesab edilsə də, muzdlu işçilərin dörddə biri hələ də minimuma yaxın və ya ondan da aşağı əməkhaqqı alır. Məşhur lətifədə deyildiyi kimi: biri ət yeyir, digəri kələmlə kifayətlənir. Orta hesabla onlar kələm dolması yeyirlər.
